دومین جشنواره ساعتهای آفتابی

اينک هزاران سال از اولين نگاه عاشقانه اي که به آسمان دوخته ايم مي گذرد، در اين سالها چيزهاي بسياري آموخته ايم که به ياري آن ديدمان را از کيهان بهتر کرده ايم.
به کمک جادوي فناوري امروز مي توانيم به واقعيت اجرامي پي ببريم که زماني در مرزهاي باورهاي اساطيري مان زندگي مي کردند و امروز به حوزه مشهودات آمده اند؛ اما در اين روند رو به رشد و دوست داشتني پيشرفت علم ، برخي کشورها سرمايه هاي عظيم خود را فراموش کردند و بهايي عظيم و هنگفت و صدالبته بي دليل پرداخته اند.

برخي از اين سرمايه ها ديگر هيچ گاه بازنمي گردند، اما برخي ديگر را شايد بتوان تا حدي دوباره به يادها آورد. امروزه بسيارند دانشمندان فراموش شده ايراني که در دوران اوج و شکوه تمدني کهن که امروز جزو راويان خسته داستان هاي کهن ، کسي از آنها ياد نمي آورد، چراغي در دست راه پيش روي دانش را روشنايي مي بخشيدند و امروز از فراموشان ملتي اند که هرچه دارند جز اين نامهاي کهن و وارثان راه و نام آنها نيست.
زماني نه چندان دور، باورهاي علمي به بهانه هاي گوناگون راه به زندگي ما مي گشودند، اما امروز به بهانه مدرن شدن آنها را از زندگي خود بيرون کرده ايم و ديگران آنها را به شهرهاي خود خوانده اند؛ شايد ميان همه اين نمادهاي علمي ، ساعتهاي آفتابي داستاني غم انگيزتر از بقيه دارند.
انسان از زماني که به ياد مي آورد به طبيعت مي نگريسته و چرخه تکرار شونده آن را پيش رو داشته است. بهار، تابستان ، پاييز و زمستان نشان از توالي منظمي بود که براي بشر نخستين ، معني مهمتري از ما داشت.
آن دوران که بشرهنوز متمدن تر و کشاورز نشده بود اين چرخه نشان از فصل مناسب شکار يا کوچي مرگبار مي داد و در دوره اي بعد درک اين توالي ها از نان شب هم واجب تر شد، چراکه نان مردم در دست دانستن درست فصل ها بود و کشاورزي بي دانستن زمان کشت و داشت و برداشت هيچ سودي براي مردمان به همراه نداشت. در تمام تمدنهاي بزرگ اوليه ، تقويم به عنوان نيازي ضروري براي مردمان به وجود آمد و شايد بتوان تقويم را نخستين دانشي دانست که بشر سعي در توسعه آن داشت.

ساعت هاي نخستين
موضوع اصلي تقويم سنجش و نگهداري زمان بود و زماني که اين تقسيم بندي به بخشهاي کوچکتر مي رسيد نياز اصلي انسان به نگاه داشتن زمان هاي مربوط به يک روز نيز افزايش يافت.
حضور خورشيد در آسمان و توالي روز و شب نخستين تقسيم بندي هاي شبانه روزي را به وجود آورد و اين گونه بود که کم کم مساله نگاه داشتن حساب زمانهاي يک روز بيشتر به چشم آمد و به اين ترتيب نخستين ابزارهاي سنجش زمان و حداقل مشخص کردن نقاط مهم ساعتهاي شبانه روز بيشتر مطرح شد و نخستين ابزارهاي سنجش زمان نيز شکل گرفت و گسترش پيدا کرد و به اين ترتيب نخستين ساعتها به عرصه وجود گام گذاشتند.
در اين ميان ساعتهاي آفتابي شکل گرفتند و يکي از باستاني ترين ابزارهاي سنجش زمان را شکل دادند که تاکنون به حيات خود ادامه داده و نقشي تاريخي و مهم در تاريخ پيشرفت علم بازي کرده اند؛ چراکه با بهبود درک انسان از کره آسمان کارايي آنها نيز بهتر و دقيق تر شده اند.
براساس نوشته هاي هرودوت ، تاريخچه ساعتهاي آفتابي به بيش از 5000سال پيش بازمي گردد. هرودوت منشا اين ابزارهاي سنجش زمان را به سومري ها و کلداني ها نسبت مي دهد؛ اقوامي پيشرويي که در منطقه بين النهرين مي زيستند. اين مردمان نخستين کساني بودند که تقسيم بندي هاي دقيقي از زمان ارائه کردند.
تقسيم بندي 24ساعته زمان که امروزه نيز آن را به کار مي بريم يادگاري از اين اقوام است. ابتدا نخستين ساعتهاي آفتابي که شايد قدمت آنها به پيش از اين اقوام هم برسد تنها شاخص هايي بودند که زمان عبور خورشيد از نصف النهار ناظر (يا همان ظهر شرعي) و بلندترين نقطه آفتاب در آسمان را نشان مي دادند، اما سومري ها اين ابزار را گسترش دادند و اولين نمونه هاي ساعتهاي آفتابي عمودي را ساختند.
در اين ساعتها که ساده ترين نوع ساعتهاي آفتابي است ، يک شاخص عمودي سايه اي را بر صفحه اي مي اندازد که تقسيم بندي هاي آن ساعت روز را نشان مي دهد.
اين دانش در سالهاي بعد و با تغيير کانون هاي تمدني گسترش بيشتري پيدا کرد. دهها نوشته نقش و تحول اين ساعتها را در حوزه هاي تمدني ديگر از چين تا مصر و ايران و يونان نشان مي دهد.
بر مبناي مدارک موجود نخستين کسي که به محاسبات نظري ساعتهاي آفتابي با دقت توجه کرد و باعث رواج آنها شد آنکسيماندر اهل ملطيه در قرن 6پيش از ميلاد بود. در اين دوران بود که ساعتهاي آفتابي در نقاط مختلف امپراتوري يونان گسترش يافت.
در بيشتر ميدان هاي شهر، ساعتهاي آفتابي روي پايه هاي عمودي نصب مي شدند تا مردم از زمان آگاه شوند و از آن گذشته در بسياري از معابد و منازل اين دوران مي توان حضور ساعتهاي آفتابي را جستجو کرد.

خارج از تمدن يوناني
در سالهاي حدود 340پيش از ميلاد، ستاره شناسي کلداني به نام بروسوس ، ساعتهاي آفتابي کروي را طراحي کرد. در اين ساعت آفتابي جذاب شاخص درون نيمکره اي قرار مي گرفت که علاوه بر نشان دادن زمان بر حسب يک تقسيم بندي 12ساعته طول روز، بلنداي سايه نيز فصلها را مشخص مي کرد. به اين ترتيب گامهايي براي پيچيده تر کردن طراحي ساعتهاي آفتابي برداشته شد. اين روند تحول به طور گسترده اي ادامه يافت.
در حدود 27پس از ميلاد مهندس و معماري رومي به نام ويرتوويوس ، حدود 13نوع ساعت آفتابي متفاوت را طراحي و معرفي کرد و شايد يکي از جذاب ترين نمونه آنها ساعتهاي آفتابي قابل حمل ونقل بود تا کاربران هر جايي که هستند بتوانند زمان را بسنجند.
اين پيشرفت پس از ارائه نظريه زمين مرکزي بطلميوس در کتاب تاثير گذار او مجسطي ، باز ادامه يافت و نظريه پردازان بر مبناي اين نظر، ساعتهاي آفتابي را در گوشه و کنار جهان گسترش دادند.
در کنار فرهنگ يوناني اين ابزار در گوشه و کنار جهان متمدن آن زمان نيز به کار گرفته مي شد و طرحهاي گوناگوني از آن گسترش مي يافت و بويژه در پرستشگاه هاي جهان باستان به طور جدي مورد توجه قرار مي گرفت.
اي.سي.کروپ ستاره باستان شناس برجسته ، از ساعت آفتابي کهني سخن به ميان مي آورد که در محوطه معبد چغازنبيل در شوش نصب بوده است.
اگرچه اين نظريه با نقدهاي بسياري مواجه شده ، اما به هرحال مي توانند نشانه اي از گستردگي استفاده از ساعتهاي آفتابي در خارج از مرزهاي تمدن يوناني باشد.
با آغاز تمدن اسلامي - ايراني ، طراحي اين ساعتها با دقتهاي بيشتري همراه شد. اينک علاوه بر تمام کاربردهاي پيشين اين ابزارهاي مي بايست نقشي بزرگتر به عهده گيرند و زمان اوقات شرعي را براي مسلمين به نمايش بگذارند.
رياضيات پيشرفته اين دوران به کمک طراحان و اخترشناسان آمد تا ساعتهاي آفتابي پيچيده نه تنها به عنوان ابزاري علمي و رصدي که به عنوان ابزار تعيين وقت مناسک مذهبي در گوشه و کنار مرزهاي تمدن کهن اسلامي گسترش يابند.
اين گسترش نه تنها پس از انقلاب خورشيد مرکزي کوپرنيک متوقف نشد، بلکه شناخت دقيق تر آسمان ها و حرکات زمين باعث شد اين ابزار به دقت بالاتري نيز دست يابد و نمونه هاي جديدتري از آن ساخته شود.
در تمام اين دوران ساعتهاي آفتابي در کنار کارکرد اصلي خود از جهتي ديگر نيز مورد توجه قرار گرفتند و آن استفاده از مفاهيم زيبايي شناسي در طراحي آنها بود به طوري که کم کم ساعتهاي آفتابي نمادي شدند از ترکيب علم ، هنر و فرهنگ با گذشت زمان و بروز و ظهور فناوري هاي نوين کم کم ساعتهاي آفتابي کاربري علمي خود را از دست دادند و جايگاه خود را به ساعتهاي مکانيکي ، ديجيتال و اتمي دادند.
در عصر دقت ديگر نمي شد کارها را با تکيه بر سايه پيش برد، اما مهم اينجاست که ساعتهاي آفتابي هيچ گاه قدر و منزلت خود را از دست ندادند.اينک با وجود گذشت سالها ساعتهاي آفتابي به عنوان نمادي از هويت تاريخي و علمي کشورهاي گوناگون و از آن مهمتر به عنوان نمادي از تلاقي علم ، فرهنگ و هنر به يادگار مانده اند و هرروزه تعداد آنها افزوده مي شود.
گاهي تنها همان ايده هاي اوليه به کار مي رود و گاهي نوآوري هاي جذابي در آنها ديده مي شود که نشانگر رياضياتي پيشرفته در پشت آن است.

با چند ساعت آفتابي
امروزه ، عصر ساعتهاي آفتابي ديجيتال يا ساعتهاي آفتابي که با شکست نور کار مي کنند و صدها نوع ديگر آغاز شده است.
متاسفانه در کشور ما اين داستاني فراموش شده است و در قلب تمدن کهن و باستاني ايرانيان و در مرکز تمدن عظيم اسلامي - ايراني که زماني مبتکر دهها و صدها گونه جديد ساعتهاي آفتابي بوده است ، امروزه ديگر به زحمت مي توان نشان از ساعتهاي آفتابي گرفت.
اين در حالي است که در کشوري مانند فرانسه در سالهاي اخير نه تنها تمامي ساعتهاي آفتابي قديمي شناسايي و در صورت نياز بازسازي شده که هزاران مورد جديد ساخته شده اند.
بر طبق آمار موجود بيش از 30هزار ساعت آفتابي در گوشه و کنار فرانسه ديده مي شود. ايتاليايي ها هر ساله با برگزاري جشنواره ساعتهاي آفتابي صدها مورد جديد آنهارا در نقاط گوناگون نصب مي کنند، اما در جايي که زماني مهد رشد اين ابزارها بوده است نه تنها اين ساعتها ديگر ساخته نمي شوند که نمونه هاي موجود در مساجد، ميدان ها و غيره نيز فراموش شده اند.
آيا شما مي دانيد در شهر شما چند ساعت آفتابي وجود دارد؟ آيا تا کنون فکر کرده ايد به جاي تزيين هاي نامانوسي که بر سر در ساختمان هاي جديد نصب مي شود مي توان ساعت آفتابي زيبايي که جدا از دقت علمي ، تابلويي هنري نيز باشد نصب کرد و آيا مي دانيد خود شما مي توانيد براي محل زندگي يا کار خود چنين ساعتهايي بسازيد؟
امروزه ترويج ساخت ساعتهاي آفتابي نه تنها يادآور ميراث با ارزشي است که متاسفانه در آستانه فراموشي است که نقش آموزشي فوق العاده بالايي دارد.
به راستي چه اشکالي داشت که با نيمي از هزينه ساخت ساعت عقربه اي که در کنار اتوبان همت تهران نصب شده است و از آن به عنوان بزرگترين ساعت عقربه اي خاورميانه ياد مي شود، ساعت آفتابي زيبايي بنا مي شد تا هم به جذابيت گردشگري شهر تهران مي افزود، هم مردم کاربرد دانش در زندگي روزمره را از نزديک حس مي کردند، هم بر زيبايي شهر افزوده مي شد و هم کودکان و نوجوانان علاقه بيشتري به مسائل علمي پيدا مي کردند؟
توجه به چنين مباحثي در کنار پيشرفت هاي روز بايد صورت گيرد و اولين گام در اين ميان آشنا کردن همه با ارزشهاي اين ابزارها، نقش تاريخي و فرهنگي آنها و شايد مهمتر از آن بازيابي منابع موجود اندک است که اگر فراموش شود شايد براي هميشه از حافظه تاريخي ما پاک شوند.جشنواره ساعتهاي آفتابي که از امسال قرار است به همت انجمن نجوم ايران در روز انقلاب تابستاني (بلندترين روز سال يا 31خرداد) برگزار شود چنين هدفهايي را براي خود تعيين کرده است ؛ بازيابي و احياي ساعتهاي آفتابي موجود در کشور در کنار ترويج فرهنگ ساخت و استفاده از ساعتهاي آفتابي مهمترين اهداف اين جشنواره است.
شايد در همسايگي شما، در مسجد قديمي شهر يا در خانه اي قديمي ساعت آفتابي فراموش شده اي باشد که بايد دوباره کشف شود.
ايران با فرهنگ طولاني و سابقه تمدني بالايي که دارد متاسفانه بي توجه به چنين منابع اعتبار بخش فرهنگي راه خود را به پشتوانه ميراث گرانقدر و انبوه خود پيش مي برد، اما به ياد داشته باشيم که همه مردم جهان به دنبال اعتبار هستند و اگر غفلت ما ادامه يابد تمام افتخارات گذشته فراموش خواهد شد.
ساعتهاي آفتابي يک نمونه است ؛ اما نشانه اي مهم از اهميت دادن به گذشته اي پرشکوه خواهد بود که در عين حال مي تواند در عصر حاضر، هم زيبايي بخش منازل ما باشد و هم يادآوري فرهنگي.
شايد ساخت و نصب يک ساعت آفتابي يا بازيابي يک نمونه قديمي آن کار دشواري نباشد و گام بزرگي به حساب نيايد، اما همين گامهاي کوچک است که در کنار هم سرنوشت يک فرهنگ را رقم مي زند.

به نقل از روزنامه جام جم - پوريا ناظمي