محمود حاج‌زمان
بزرگ‌ترین
قمر منظومه شمسی کدام است؟
گانیمد که بزرگ‌ترین قمر سیاره
مشتری به شمار می‌رود، با قطری برابر 5270 کیلومتر، بزرگ‌ترین قمر منظومه
شمسی نیز هست. این قمر حتی از سیاره عطارد نیز بزرگ‌تر است و حجمی سه برابر
ماه دارد. این قمر، تنها قمر منظومه شمسی است که یک میدان مغناطیسی
قدرتمند دارد که احتمالا نشان دهنده وجود یک هسته رسانا از فلز مایع است.
چند قمر در منظومه شمسی وجود دارد؟
تا این لحظه،
بیش از 170 قمر در منظومه شمسی نام‌گذاری شده‌اند. با این وجود، تعداد دقیق
این قمرها بستگی به این دارد که قمر را چگونه تعریف کنیم. تاکنون تعریفی
برای حداقل اندازه‌ای که یک جسم باید داشته باشد، تا بتوان نام قمر را بر
روی آن نهاد، ارائه نشده است. بنابراین اگر شما دوست دارید نام قمر را به
هر تکه جسم جامدی که به دور یک سیاره در حال گردش است بدهید، از جمله تکه
یخ‌هایی که در حلقه‌های زحل وجود دارند، تعداد اقمار منظومه شمسی بر چندین
میلیون میلیارد بالغ خواهد شد!
زمین چند قمر دارد؟
یکی؛ جای
هیچ شک و تردیدی هم نیست. اما در سال 1986 / 1365، برای مدت کوتاهی جسم
دیگری نیز مشاهده شد که ماه دوم زمین نام گرفت. اما این جسم در حقیقت یک
خرده‌سیارک 5 کیلومتری است که در یک مدار بیضوی به دور خورشید در گردش است.
در اثر یک رزونانس پیچیده، این خرده‌سیارک توسط زمین به دام افتاده است و
به صورت تناوبی و کاملا قابل پیش‌بینی به زمین نزدیک و دور می‌شود.
کدام قمر
شرایط تبدیل شدن به یک سیاره را دارد؟
قمر پلوتو، شارون، بر
اساس پیش‌نویس واژه سیاره که در سال 2006 / 1385 برای تصویب به گردهمایی
بین‌المللی ستاره‌شناسی پراگ ارائه شده بود، چنین شرایطی را داشت. طبق این
پیش‌نویس، شارون هر دو شرط لازم برای یک سیاره را داشت. شارون به اندازه
کافی بزرگ است تا تحت اثر نیروی جاذبه خودش به شکل کروی درآید. همچنین این
قمر به نوعی به طور مستقل به دور خورشید حرکت می‌کند. شارون و پلوتو حول یک
مرکز جاذبه مشترک، که در فضای خالی بین این دو قرار دارد، حرکت می‌کنند.
اگر این تعریف تصویب می‌شد، شارون و پلوتو، یک جفت دوتایی سیاره‌ای نام
می‌گرفتند. اما در عوض، این پلوتو بود که از مقام خود به عنوان یک سیاره
عزل شد! در نتیجه شارون به قمری تبدیل شد که به دور یک سیاره کوتوله حقیر
در حال گردش است.
آیا اقمار نیز قمر دارند؟
چنین چیزی در منظومه شمسی
وجود ندارد، اما امکان اینکه یک قمر به دور قمر دیگری گردش کند، وجود
دارد. با این حال، نیروهای گرانشی نوسانی که از جانب سیاره و قمر مادر
اعمال می‌شود، در درازمدت باعث ناپایداری مدار خواهد شد. در مقیاس‌های به
اندازه کافی بزرگ، قمر یک قمر می‌تواند میلیون‌ها سال دوام آورد.
برخی از خرده‌سیارک‌های منظومه شمسی قمر دارند. نمونه معروف این
خرده‌سیارک‌ها آیدا و قمر آن داکتایل است. همچنین در طول پنجاه سال گذشته،
ماه زمین نیز به دفعات صاحب اقمار کوتاه عمری شده است که اغلب آنها ترکیبات
آهنی داشتند.
آن‌سوی مرزهای منظومه شمسی
اگر منظومه
شمسی ما چنین اقمار عجیبی دارد، چه اقمار شگفت‌انگیز دیگری ممکن است در
میلیون‌ها سیستم ستاره‌ای موجود در کهکشان راه شیری پیدا شود؟ احتمالا
اقمار معتدل و قابل سکونتی وجود دارند که به دور سیارات بزرگ خارجی در حال
گردش هستند. البته ما انتظار نداریم که حیات هوشمندی مانند جانوران خزدار
جنگ ستارگان را در آنها پیدا کنیم. با این حال، چنین قمرهایی می‌توانند
محتمل‌ترین مکان‌ها برای وجود حیات در جهان باشند.
کشف یک قمر، در اطراف سیاره‌ای که در حال گردش به دور یک ستاره دوردست
است، کار سختی است. اما با اندکی شانس، به کمک فناوری‌های موجود چنین کاری
امکان‌پذیر است. بهترین رویکرد برای چنین کاری جستجوی عبوری است. که بر
مبنای کاهش نور دریافتی از ستاره بر روی زمین، در اثر عبور سیاره از جلوی
ستاره مادر استوار است. در حال حاضر و به کمک این روش، سیارات مختلفی
شناسایی شده‌اند، و به طور غیرمستقیم از این روش می‌توان برای آشکارسازی
قمرها استفاده کرد.
هنگامی‌که یک قمر به دور سیاره می‌گردد، جاذبه آن باعث تند و کند شدن
حرکت سیاره می‌شود، در نتیجه زمان و مدت عبور سیاره تغییر می‌کند. هرچه قمر
در مقایسه با سیاره مادر بزرگ‌تر باشد، تاثیر آن بیشتر خواهد بود. در یک
شبیه‌سازی، برای سیاره‌ای با جرم نپتون که در ناحیه قابل سکونت پیرامون یک
ستاره قرار داشت، یک ماه به اندازه زمین در نظر گرفته شد. این ماه سنگین،
زمان و مدت عبور سیاره را به قدر کافی تغییر می‌داد که توسط ماهواره کپلر، و
حتی تلسکوپ‌های زمینی قابل ردیابی باشد. چنین قمر بزرگی همچنین می‌تواند
اتمسفر غلیظی داشته باشد که آن را به سکونت‌گاه مناسبی برای حیات تبدیل
می‌کند.