ذوالفقار دانشی
ماه، قمر زیبای زمین که در میان دیگر قمرهای منظومه شمسی بزرگ‌ترین جثه را نسبت به سیاره مادری خود دارد، از دیرباز برای زمین و ساکنان آن تاثیرگذار بوده است. 4.65 میلیارد سال پیش، ماه در اثر برخورد جسمی به بزرگی مریخ با زمین پدید آمد و علاوه بر افزایش دوران وضعی زمین، محور دوران آن را به اندازه 23 درجه کج کرد. همین انحراف 23 درجه‌ای است که امروز مناطق مختلف زمین شاهد پیدایش فصل‌های مختلف هستند.
اما از زمانی که انسان‌ها روی زمین گاه نهادند، حرکت منظم این گوی نقره‌ای به همراه خورشید گرمایخش آن‌ها را به گاه‌شماری و برنامه‌ریزی برای زندگی خود رهنمون کرد. به جرات می‌توان گفت که تقویم قمری که بر اساس فاصله زمانی بین تکرار دو چهره یکسان ماه تنظیم شد، نخستین ابزار بشر برای گاه‌شماری بود. در آن روزگار، اغلب مردم ساکن مناطق استوایی و عرض‌های جغرافیایی پایین بودند و تغییر فصل آن‌چنان معنی نداشت. به همین دلیل بود که تقویم قمری با 12 ماه 29 یا 30 روزه‌اش که 11 روز با سال شمسی و چرخه طبیعت اختلاف داشت، مشکل زیادی برای برنامه‌ریزی کشاورزی یا دامداری به‌وجود نمی‌آورد.
اما پس از مهاجرت انسان‌ها به دیگر نقاط زمین و پراکنده شدن در عرض‌های جغرافیایی معتدل، اختلاف تقویم قمری با حرکت سالیانه خورشید و روند منظم فصل‌ها دردسرساز شد. برخی تلاش کردند با اصلاحاتی در تقویم قمری، این مشکل را برطرف کنند. تقویم قمری یهودی، اوج این ابداعات است که هر 3 سال یک‌بار، یک ماه 30 روزه به سال قمری خود اضافه می‌کردند تا این ماه کبیسه، ترتیب ماه‌های قمری را بر فصل‌های سال منطبق نگاه دارد. اما برخی دیگر تصمیم گرفتند از تقویم شمسی که منطبق بر چرخه طبیعت است، استفاده کنند. مشهورترین اینها، تقویم میلادی و تقویم هجری شمسی هستند که دومی، دقیق‌ترین تقویم روی زمین از نظر انطباق با پدیده‌های طبیعی به شمار می‌رود.
اما دین اسلام فرائض دینی خود را بر اساس تقویم قمری تنظیم کرده و مراجع دینی نیز بر اساس حجت‌های شرعی، این زمان‌های خاص را مشخص کرده‌اند. ملاک شرعی آغاز ماه قمری، این است که اگر هلال ماه نو پس از غروب روز بیست‌ونهم ماه قمری دیده شد، فردا اول ماه قمری جدید است و در غیر این‌صورت، فردا سی‌امین روز از ماه قمری فعلی و روز بعد از آن، اول ماه قمری جدید خواهد بود.
امروز می‌دانیم که دوره هلالی ماه یعنی مدت زمانی که طول می‌کشد ماه به دو وضعیت یکسان نسبت به زمین و خورشید برسد و هلال‌های یکسانی را تشکیل دهد، 29.53 روز است؛ به همین دلیل است که ماه‌های قمری یا 29 روز و یا 30 روز طول می‌کشند و هرگز امکان ندارد که 28 روزه یا 31 روزه شود.
هرچند دلیل اصلی برای اثبات آغاز ماه قمری، یقین فرد به رویت هلال و آغاز ماه است، اما با مراجعه به رساله‌های توضیح‌المسائل شاهد مساله‌های متعددی خواهید بود که تعدد آن‌ها نشان از اهمیت این موضوع و مسایل پیش‌آمده طی چهارده قرن گذشته است. آن‌چه در این میان اهمیت بسیار دارد، این است که معیار این تقویم را شرع تعیین کرده و این وظیفه کارشناس دینی یعنی فقیه جامع‌الشرایط است که این معیارها را استخراج و اعلام کند.
تقویم رسمی جمهوری اسلامی نیز بر اساس نظریات فقهی مقام معظم رهبری تدوین شده که بر اساس آن، رویت هلال با ابزارهای اپتیکی نیز مورد قبول است. کارشناسان مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران نیز موقعیت هلال و ویژگی‌های آن را در پایان هر ماه قمری در سراسر کشور محاسبه می‌کنند و با مقایسه آن‌ها با رکوردهای جهانی رویت هلال و معیارهای اثبات‌شده و بر اساس نظریات فقهی رهبر انقلاب، آغاز ماه قمری را تعیین می‌کنند.
آغاز هلال رمضان 1431
یکی از معیارهای آزمایش شده در سراسر جهان، معیار یالوپ است که بارها توسط منجمان و کارشناسان کشور خودمان آزمایش و تصحیح شده است. همان‌طور که در نقشه رویت‌پذیری هلال در روز سه‌شنبه 19 مرداد مقارن با 29 شعبان 1431 هجری قمری می‌بینید، نخستین نقطه‌ای که هلال ماه نو قابل مشاهده است، پایین‌تر از آفریقای جنوبی واقع شده و البته برای مشاهده آن باید از تلسکوپ‌های بزرگ و دوربین‌های تصویربرداری قوی استفاده کرد. ( برای مشاهده عکس بزرگ، اینجا را کلیک کنید)
به وضوح مشخص است که آسیا، خاورمیانه، اروپا، آمریکای شمالی، تمام کشورهای آفریقای شمالی و اغلب کشورهای آفریقای جنوبی، خارج از منطقه رویت هلال واقع شده‌اند و اگر کشوری در این مناطق روز چهارشنبه را آغاز ماه مبارک رمضان اعلام کرد، از معیاری غیر از رویت‌پذیری هلال ماه استفاده کرده است. اما در آفریقای جنوبی و آمریکای مرکزی و جنوبی، هلال با چشم غیرمسلح دیده خواهد شد و بنابراین در کشورهای این مناطق، روز چهارشنبه 20 مرداد اول ماه رمضان خواهد بود. بدیهی است که برای دیگر مناطق زمین، روز چهارشنبه آخرین روز ماه شعبان و پنج شنبه 21 مرداد مقارن با اول ماه مبارک رمضان 1431 هجری قمری خواهد بود.