محمود حاج‌زمان

دو هفته پیش، اخترشناسان از سیاره‌ای فراخورشیدی سخن گفتند که در آن از آسمان شیشه می‌بارد. اگر از زاویه دیگری به این خبر نگاه کنیم،می‌توان دو نتیجه گرفت: نخست اینکه دیگر نباید راجع به بدی آب و هوا روی زمین شکایت کنیم؛ و دوم اینکه بدون شک آن سیاره بدترین جای دنیا برای زندگی است. همین نتیجه‌گیری دوم باعث شد تا پاپ‌ساینس، اخترشناسان ناسا، اخترشناسان تلسکوپ کپلر، و گروهی فیزیکدان، 9 مکان دیگر را مشخص کند که جزو مهمان‌نانوازترین سیارات دنیا برای زندگی به شمار می‌روند. اگرچه هیچ جای دیگری در کیهان وجود ندارد که شما بتوانید به خوبی زمین در آن زنده بمانید، اما این مکان‌ها بدون شک بدترین نقاطی خواهند بود که یک نفر ممکن است در آنها زندگی کند؛ مکان‌هایی که برخی مصداق عینی جهنم به شمار می‌روند. اما این دنیاهای نامهربان کدام‌ها هستند؟

توجه: به جز تصویر سیاره ناهید که با پردازش رایانه‌ای اطلاعات رادار فضاپیمای ماژلان تهیه شده، بقیه تصاویر یا تزئینی یا تصویرسازی طراحان است.

ناهید

سیاره ناهید هم از نظر فاصله با زمین (بین 38 تا 261 میلیون کیلومتر) و هم از نظر اندازه (95 درصد اندازه زمین) به زمین شباهت زیادی دارد. تا اوایل قرن بیستم نیز اخترشناسان گمان می‌کردند که این سیاره ممکن است مأمن حیات باشد. اما در واقعیت، شرایط این سیاره به گونه‌ای است که استیو تافته فیزیک‌دان از آن به عنوان «مصداق عینی توصیف دانته از جهنم» نام می‌برد. تعداد آتشفشان‌های این سیاره از تمام سیارات منظومه شمسی بیشتر است، و بخش اعظم سطح آن را گدازه‌های آتشفشانی پوشانده‌اند. فشار جو در سطح این سیاره به گونه‌ای است که گویا شما در عمق 800 متری اقیانوس قرار دارید، و میانگین دمای این سیاره نیز بیش از 460 درجه سلسیوس است که برای ذوب شدن سرب کفایت می‌کند. فراتر از تمام اینها، ناهید با ابر ضخیمی از اسید سولفوریک احاطه شده که ماده‌ای به شدت خورنده است، و غلظت دی‌اکسید کربن جو آن نیز 96 درصد است.

دانشمندان گمان می‌کنند که شرایط ناهید محصول مستقیم اثر گلخانه‌ای لجام گسیخته است، شرایطی که در آن خودتنظیمی چرخه کربن از کنترل خارج می‌شود. به عقیده آنان، میلیون‌ها سال قبل دمای زهره به میزان کافی بالا رفت که باعث تبخیر آب شود. بخار آب گازی گلخانه‌ای است؛ و هر چقدر که آب بیشتری تبخیر می‌شد، سیاره فقط گرم‌تر می‌شد. زمانی‌که شرایط از آستانه حدی عبور کرد، حالت «اثر لجام‌گسیختگی» به وجود آمد که در آن خودتنطیمی سیستم به هم می‌ریزد. نتیجه کار شرایط وحشتناک برای حیات است که امروزه روی این سیاره مشاهده می‌کنیم.

COROT-7b

باران در سیاره COROT-7b اصلا چیز خوشایندی نیست؛ چرا که از آسمان سنگ می‌بارد. اما شرایط حتی از این هم بدتر است: COROT-7b که در فاصله 489 سال نوری از زمین قرار دارد و اندازه آن نیز حدود 1.5 برابر زمین است، حدود 2500 درجه سلسیوس حرارت دارد. این سیاره به حدی به ستاره مادر خود نزدیک است که یک گردش کامل آن به دور ستاره تنها 20 ساعت زمینی طول می‌کشد. سطح این سیاره به احتمال فراوان مخلوطی از آتشفشان، گدازه و صخره است.

TrES-2b

این سیاره حدود 750 سال نوری از زمین فاصله دارد، و به نوعی سیاره‌ای شیطانی محسوب می‌شود. اطلاعات چندان زیادی درباره این سیاره در دست نیست، چرا که اصولا این سیاره تاریک‌ترین سیاره فراخورشیدی است که تا کنون کشف شده است: با چهره‌ای سیاه‌تر از زغال، این سیاره تنها 1 درصد نور را بازتاب می‌کند. دانشمندان دقیقا نمی‌دانند که چه عاملی باعث این تیرگی است، اما حدس می‌زنند که موضوع باید به دلیل فقدان ابرهای بازتابنده و یا وجود مواد شیمیایی جاذب نور در جو سیاره باشد. این حقیقت که سیاره تاریک است، لزوما به معنای سرد بودن آن نیست. درحقیقت نور اندکی که این سیاره از خود بازتاب می‌کند، درخشش قرمز کمرنگی شبیه به تابش اجاق برقی است که البته بر اساس تخمین‌ها دمایی معادل 980 درجه سلسیوس دارد.

WASP-12b

در فاصله 1100 سال نوری از زمین، سیاره WASP-12b توسط ستاره‌اش در حال از هم دریده شدن است. مدار این سیاره به اندازه‌ای نزدیک به خورشیدش است که به دلیل اثرات کشندی سیاره مادر، جو بالایی این سیاره با نرخ سالانه 200 میلیون میلیارد تن در حال خارج شدن از آن است. در اثر این پدیده، سیاره به توپ تخم‌مرغی شکلی از کربن فوق داغ تبدیل شده است. جیمز لیسار، متخصص سیاره‌شناسی معتقد است که در اعماق این سپر آشفته، این سیاره مشتری‌مانند ممکن است دارای صخره‌هایی باشد که از گرافیت و یا حتی الماس ساخته شده‌اند.

Kepler-16b

با اندازه‌ای برابر زحل، اگر روی این غول گازی سرد که 200 سال نوری از زمین فاصله دارد ایستاده باشید و به غروب خورشید بنگرید، ممکن است گمان کنید چشمانتان دوتا می‌بیند. دلیلش هم این است که این سیاره هر 229 روز، واقعا به دور دو ستاره می‌گردد. اما بر خلاف همزاد خود در سری فیلم‌های جنگ ستارگان، سیاره تاتوئین، این سیاره به هیچ وجه میزبان مناسبی برای حیات نیست. با دمایی به اندازه منفی 85 درجه سلسیوس، این سیاره برای میزبانی حیات بیش از حد سرد است؛ اما نتایج تحقیق سال گذشته نشان می‌دهد که یکی از قمرهای آن (البته اگر قمری داشته باشد) قادر است جوی همانند جو زمین را در خود نگاه دارد.

Kepler-10b

اگر شما یک شب را روی سیاره Kepler-10b در فاصله 560 سال نوری از زمین بگذرانید، صبح که از خواب بر می‌خیزید یک سال پیرتر شده‌اید! این بدان خاطر است که این سیاره 1500 درجه سلسیوسی هر 20 ساعت یکبار به دور ستاره‌اش می‌گردد. تصور می‌شود که این ابرزمین صخره‌ای (نامی که به دلیل اندازه 1.4 برابری‌اش نسبت به زمین و جرم تقریبا 5 برابری سیاره ما کسب کرده است) دارای سطحی از گدازه مذاب باشد که برای ذوب آهن به اندازه کافی داغ است.

CFBDSIR2149

سیاره CFBDSIR2149 که اواخر سال 2012 / 1391 کشف شد، 100 سال نوری از زمین فاصله دارد و سیاره‌ای افسرده و اندوهناک به شمار می‌رود. ماجرای این سیاره حتی از پلوتو (که در طبقه‌بندی جدید دیگر سیاره به حساب نمی‌آید) هم غمناک‌تر است. نخست اسم عجیب این سیاره است که بدون رودربایستی «چرند» است! اما بدتر این است که دانشمندان عقیده دارند این سیاره یا یک کوتوله قهوه‌ای است، و یا اینکه سیاره‌ای آواره و بی‌خانمان به شمار می‌رود. اگر این سیاره یک کوتوله قهوه‌ای باشد به این معناست که سیاره قرار بود ستاره باشد، اما به دلیل جرم اندکش همجوشی هسته‌ای در آن شکل نگرفت. اگر این سیاره یک سیاره ولگرد یا «یتیم» باشد، به این معناست که این سیاره اگرچه به شکلی معمولی به دور ستاره‌اش تشکیل شده است، اما به دلیلی نامعلوم از مدار خود خارج شده است و اکنون در میانه فضا سرگردان است. اگر همه اینها هم برای حساب کردن این سیاره به عنوان مکانی نامناسب برای سکونت کفایت نمی‌کند، بهتر است بدانید که دمای آن حدود 430 درجه سلسیوس است.

Kepler-7b

این توپ آتشین هیدروژن و هلیوم اگرچه 1.5 بار از مشتری بزرگ‌تر است، اما کمتر از نصف این سیاره جرم دارد. ضریب بازتاب سطحی این سیاره نیز 0.38 است؛ عددی چنان غیرعادی که باعث شد دانشمندان کاشف آن تصور کنند مرتکب اشتباه شده‌اند. ژان میشل دزرت اخترفیزیک‌دان می‌گوید: «از زمانی‌که ما یافتن سیارات فراخورشیدی را شروع کرده‌ایم، متوجه شده‌ایم که چه تنوع زیادی آن بیرون وجود دارد.» درخشندگی این سیاره کورکننده است و دمای 1500 درجه سلسیوس آن نیز همچون کوره‌ای سوزان است.

Kepler-13b

به گفته جیمز لیسار، زندگی روی سیاره Kepler-13b بیشتر شبیه این است که دارید روی تنور راه می‌روید، با این تفاوت که چیزی وجود ندارد که بتوانید روی ن قدم بگذارید! همانند سایر سیارات ابر-مشتری، Kepler-13b فاقد سطحی سفت و پیوسته است. در عوض، لایه‌های این سیاره از گاز داغ و گردابه‌ای ساخته شده است که دمای متوسط آنها 2984 درجه سلسیوس است؛ درجه حرارتی که این سیاره را به یکی از داغ‌ترین سیارات فراخورشیدی کشف شده مبدل می‌کند.

HD 189773b

شاید سیاره HD 189773b که در فاصله نسبتا نزدیک 63 سال نوری از زمین قرار دارد، بسیار زیبا و زمین‌مانند به نظر رسد؛ اما واقعیت چیز دیگری است. دمای سطح این سیاره حدود 1000 درجه سلسیوس است، و در آنجا از آسمان شیشه می‌بارد.

تصور می‌شود که رنگ آبی سیاره به دلیل وجود ذرات سیلیکات در جو آن است، که باعث پراکندگی نور آبی می‌شود. به دلیل دمای سطح سیاره، این ذرات به شکل شیشه چگالش می‌یابند؛ خرده شیشه‌هایی که سپس بر اثر بادهای ویران‌کننده 7 هزار کیلومتر بر ساعت سیاره در جو آن به پرواز در می‌آیند.