علیرضا بوژمهرانی*
از آنجا که تنی چند از کارشناسان زبده و رصدگران باتجربه در بعدازظهر روز چهارشنبه 16 مرداد مقارن با 29 رمضان‌المبارک 1434 رویت هلال شوال در روشنایی روز را اعلام نموده بودند و علی‌رغم وجود این گزارش‌ها، حجت شرعی لازم برای اعلام اول ماه و عید فطر فراهم نگردید و این موضوع پرسش‌هایی را در ذهن مردم شریف و نیز رصدگران محترم به وجود آورده است، توضیحات مختصری جهت استحضار به عرض می‌رسد.
همان‌گونه که بارها عرض شده، موضوع رویت هلال دارای دو وجه نجومی و شرعی است که هر یک از این دو، حوزه تخصصی خاص خود را دارد. معمولا در امر رویت هلال، ابتدا کار در بخش نجومی آن و توسط کارشناسان، منجمان و رصدگران آغاز می‌شود. با خاتمه یافتن رصد و بدست آمدن نتایج و تحلیل‌ها، وظیفه و ماموریت این بخش از رویت هلال به پایان می‌رسد و پس از آن نوبت به بخش فقهی و شرعی خواهد رسید تا با مقایسه نتایج حاصل از رصد با ضوابط شرعی، بتوان در مورد ورود و یا عدم ورود به ماه قمری جدید اظهارنظر نمود. توجه به این نکته لازم است که حرف آخر را در این زمینه، احکام شرعی می‌زند و نه قواعد نجومی. دلیل هم آن است که اصولا ما رویت هلال را انجام می‌دهیم تا بتوانیم برخی فرائض دینی نظیر روزه ماه رمضان، عید فطر، حج و دیگر فرائض و شعائر دینی را در زمان خود به انجام برسانیم. بنابراین لازم است که برای انجام این اعمال مذهبی، ببینیم شرع مقدس چه حکمی و چه روشی را برای اثبات اول ماه و واجب شدن زمان تکالیف مقرر داشته است.
نکته مهم دیگری که در این رابطه وجود دارد، این است که ممکن است در برخی موارد، نتیجه کار رصدگران منجر به رویت هلال بشود لیکن نحوه و چگونگی رویت به‌گونه‌ای باشد که رویت انجام شده، حجت شرعی لازم برای ورود به ماه قمری جدید را فراهم نکند. به عنوان مثال فرض کنید گروهی از رصدگران موفق شوند هلال ماه را فقط با استفاده از ابزار (دوربین دوچشمی و یا تلسکوپ) رویت نمایند. این رصد از نظر نجومی کاملا صحیح بوده و خدشه‌ای بر آن وارد نیست اما چنانچه بر اساس نظر فقهی مراجع عظام، اثبات اول ماه تنها در صورت رویت شدن هلال با چشم عادی صورت پذیرد، آنگاه آن رویت با ابزار نمیتواند حجت شرعی لازم برای آغاز ماه قمری را فراهم آورد. و یا در مثالی دیگر، چنانچه رصدگران موفق شوند با استفاده از دوربینهای پیشرفته امروزی و نرمافزارهای پردازش تصویر از آسمان عکس بگیرند و هلال ماه را در عکس آشکار کنند اما موفق نشوند با چشم عادی و یا ابزار رصدی هلال را رویت نمایند؛ این فعالیت هرچند از نظر نجومی و فنی قابل قبول و صحیح است اما از نظر شرعی، دیدن هلال یک حکم دارد و دیدن عکس هلال حکمی جداگانه.
موضوع و پرسش دیگری که برای رصدگران محترم پیش آمده، آن است که گویا کارشناسان حاضر در ستاد استهلال، گزارش‌های رصدی رصدگران محترم و بخصوص گزارش دیگر کارشناسان محترم ستاد استهلال را که در بعدازظهر چهارشنبه 29 رمضان زحمت فراوانی برای رویت هلال در روز کشیده و دشواری‌های این رصد پیچیده را متحمل شده‌اند، نپذیرفته و آن را رد کرده‌اند. صادقانه و خالصانه باید عرض کنم که این برداشت به هیچ عنوان صحت نداشته و چنین موضوعی رخ نداده است. با اینکه تا پیش از فرا رسیدن روز رویت هلال شوال، نظر بنده و جناب موحد نژاد بر این استوار بود که هلال شوال در بعدازظهر 29 رمضان در ایران رویت نخواهد شد، لیکن در بررسی گزارش‌های دریافت شده، به دلیل حضور تنی چند از زبده‌ترین رصدگران هلال در جمع کسانی که اعلام رویت نموده‌اند، نظر شخصی خود را کنار گذاشته و در گزارشی نیز که به محضر مقام معظم رهبری تقدیم داشتیم، مقدمه‌ای را ذکر کردیم که توجه به آن نشان می‌دهد به هیچ عنوان نظر منفی به این گزارش‌ها نداشتیم، بلکه حتی این مقدمه را به‌گونه‌ای تنظیم کردیم که جنبه‌های مثبت این گزارش‌ها بیشتر به چشم آید. عین متن مقدمه مذکور به شرح زیر است :
«بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام و عرض ادب به استحضار می‌رساند:
معیارهای رویت‌پذیری هلال بر اساس مطالعه نتیجه رصدهای گذشته بدست آمده است. بدیهی است هر چه تعداد داده‌های رصدی بیشتر باشد، دقت پیش‌بینی معیارها نیز به همان نسبت افزایش می‌یابد. رویت هلال در روز، موضوع نسبتا جدیدی است که داده‌های رصدی مهم و ارزشمند آن بسیار اندک است. بنابراین میتوان انتظار داشت که رصد جدیدی انجام شود که در آن، هلال ماه با مختصات ضعیفتر نسبت به داده‌های رصدی قبلی، در روشنایی روز رویت شود.
تا پیش از این، بهترین رکورد رویت در روز متعلق به آقای محسن شریفی بوده است که در اردیبهشت ماه سال 1385 بدست آمده است. ایشان موفق به رویت هلالی در روشنایی روز شده‌اند که دارای فاز 0.60% و جدائی زاویه‌ای حدود 8.5 درجه بوده است. همچنین در زمان رویت شدن هلال، ارتفاع هلال از افق بیش از 66 درجه بوده و فاصله ماه تا زمین نیز نزدیک به 370 هزار کیلومتر بوده است.
در بررسی اولیه رویت هلال شوال در روشنایی روز، چاره‌ای جز این نبوده است که مختصات این هلال با رکورد آقای شریفی مقایسه شود و بر این اساس به نظر میرسید احتمال بسیار اندکی برای رویت شدن هلال شوال در بعدازظهر چهارشنبه 29 رمضان وجود داشته باشد.»
هر کسی که این مقدمه را بخواند چنین برداشت می‌کند که بنا است یک موضوعی که قبلا غیرممکن به نظر می‌رسیده حالا ممکن اعلام شود. پس از این مقدمه مشروح گزارش‌ها به پیوست تقدیم شد. از آنجا که مقادیر حدی بدست آمده در این رصدها، با داده‌های رصدی قبلی قابل مقایسه نبود، در واقع خط‌کشی در اختیار نداشتیم تا بتوانیم از مقایسه مقادیر بدست آمده با نتایج قبلی، به دستاوردی برسیم. از سوی دیگر، افرادی که اعلام رویت کرده بودند اکثرا شناخته‌شده و از زبده‌ترین رصدگران هلال کشور بودند. در نتیجه، پس از یک بحث و گفتگوی طولانی و چند ساعته با رصدگران، کارشناسان و مسئولین محترم ستاد، در نهایت بنده و جناب موحد نژاد بر آن شدیم که هیچ تحلیل و نظری در مورد سه گزارش از چهار گزارش دریافت شده ارائه نکنیم ( گزارش کاشان با سه گزارش دیگر تفاوت داشت ) و در گزارش تقدیمی تنها همان چیزی را بنویسیم که خود رصدگران در تماس‌های تلفنی بیان کرده بودند. در اینجا هم برای اینکه حق مطلب ادا شده باشد، یک توضیح اضافه‌تر در تایید رصدگران نوشتیم که متن آن چنین بود :
«اکثر افرادی که گزارش رویت داده‌اند، بخصوص آقایان ...... از نظر تخصص در رویت هلال، دقت عمل و صدق گفتار مورد تایید هستند.»
در گزارش تقدیمی ما به چند اسم توجه ویژه داشتیم که در اینجا برای اینکه سوء تفاهمی برای دیگر عزیزان پیش نیاید از ذکر آن خودداری می‌کنم. ملاحظه می‌شود که کارشناسان حاضر در ستاد استهلال نه تنها گزارش‌های اصلی سه گانه را رد نکردند بلکه به نوعی بر آن صحه گذاشتند. تنها نکته‌ای که ما در مورد رصدگاه دربندسر اضافه کردیم، این بود که محاسبات حکایت از آن داشت که در این رصدگاه، غروب هلال حدود 1 دقیقه زودتر از غروب خورشید روی می‌داد.
سایر مطالبی که در گزارش تقدیمی نوشته شد عینا و دقیقا همان چیزی بود که خود رصدگران گفته بودند. البته نکات ظریفی نیز وجود داشت که بیشتر به جنبه‌های شرعی مربوط می‌شد. در این باره نیز گفتگوی مفصلی با مسئولین ستاد داشتیم اما در نهایت مقرر شد در گزارش به‌این نکات اشاره‌ای نداشته باشیم تا مقام معظم رهبری هر آنچه را صلاح دانستند و امر فرمودند، به مورد اجراء گذارده شود. گزارش که آماده و ارسال شد، ذهنیت اکثر کسانی که در ستاد بودند چنین بود که تا دقایقی دیگر عید اعلام خواهد شد. حتی خود بنده با مسئولین شهرداری اصفهان تماس گرفتم و چون می‌دانستم افتتاح یکی از پروژه‌های مهم و تاریخی اصفهان در روز عید فطر انجام می‌پذیرد به مقامات محترم شهرداری گفتم که احتمال دارد عید فطر یک روز زودتر اعلام شود و آمادگی این موضوع را داشته باشند.
وقتی مسئولین محترم ستاد از ملاقات با مقام معظم رهبری برگشتند، متوجه شدیم حضرت آقا دقیقا در مورد همان ظرایف شرعی که ما در مورد آن صحبت کرده بودیم، نکاتی را بیان فرموده بودند که خلاصه و نتیجه آن بر این استوار شده بود که از این گزارش‌ها حجت شرعی برای اثبات حلول ماه تامین نمی‌شود. همان‌گونه که عرض شد، این موضوع به معنای رد گزارش‌ها نیست. بنده و دیگر کارشناسان رویت هلال، از رکوردهای حدی بدست آمده توسط جناب مهندس رستمی، جناب مهندس میر سعید و آقای عباس احمدیان که در رصد هلال شوال 1434 حاصل شده است، در بررسی‌های آتی رویت هلال در روز استفاده خواهیم کرد و آن را محترم و معتبر می‌دانیم. اما بین اعتبار نجومی این رصدها با اعتبار شرعی آن تفاوت‌هایی وجود دارد که عرض شد. در هفته‌های آتی برخی از موضوعات ویژه در این باب را عرض خواهم نمود.
به هر حال آنچه مسلم است، اجر و پاداش معنوی تمامی بزرگوارانی که در این راه زحمت کشیدند و تلاش کردند در این امر مهم مذهبی یاری‌رسان مقام معظم رهبری باشند نزد خداوند متعال محفوظ است. امیدوارم در این آخرین ساعات باقی مانده از ماه مبارک رمضان همه ما مشمول لطف و رحمت و مغفرت واسعه خداوند قرار بگیریم و درک ماه رمضانی دیگر در تقدیر ما نوشته شده باشد.
* رصدگر باتجربه هلال و عضو ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری
منبع: وبلاگ علیرضا بوژمهرانی