صعود به قله همیشه برای انسان ها به خصوص برای کسانی که علاقه فراوانی به کوهنوردی دارند، جذاب و خاطره انگیز است اما وقتی قرار است به قله ای صعود کنی که در آینده نه چندان دور میزبان نخستین رصدخانه مدرن ایران و منطقه خواهد بود، لذت آن وصف نشدنی است.

خبرنگار علمی ایسنا که به همراه گروهی از اساتید دانشگاه صنعتی شریف و پژوهشگاه دانش های بنیادی(IPM) به قله گرکش در منطقه کامو رفته در گزارش خود از این سفر به یادماندنی به مروری بر روند انتخاب این قله برای میزبانی رصدخانه ملی ایران و دشواری‌های محققان طرح در غلبه بر این قله خشن و صعب العبور پرداخته است.

رصدخانه ملی ایران به عنوان اولین رصدخانه پژوهشی کشور، نخستین گام بزرگ برای ایجاد زیر ساخت‌های پژوهشی در نجوم و کیهان‌شناسی رصدی است که حاصل آن، تشکیل و رشد گروه‌های پژوهشی و ایجاد بخش‌های توسعه فناوری خواهد بود.

طرح رصدخانه ملی ایران در سال 1378 به عنوان یکی از طرح‌های کلان علمی در شورای پژوهش‌های کشور مطرح شد و مکان‌یابی رصدخانه از همان سال‌ها آغاز شد. روندی که با عدم اختصاص بودجه مناسب با افت و خیزهای فراوان همراه بود. با تصویب طرح رصدخانه ملی در زمره طرح‌های کلان ملی فناوری و نوآوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در اسفند ماه 87 و رفع مشکلات مالی طرح، روند پیگیری آن شتابی دوچندان گرفت تا سرانجام در اواسط سال 89 پس از سال‌ها تلاش و بررسی شرایط 40 قله در نواحی مختلف کشور، فرآیند پیچیده و حساس مکان‌یابی رصدخانه به پایان رسید و از میان دو قله «گرگش» و «دینوا» در منطقه کاشان و قم که واجد بیشترین ارزش نجومی در کشور هستند، «گرگش» به عنوان میزبان نخستین تلسکوپ و رصدخانه ملی ایران انتخاب شد.

اما بشنوید از ماجرای سفر که پس از ماه‌ها پیگیری و درخواست‌های مکرر از دکتر منصوری، مجری طرح رصدخانه ملی امکان آن فراهم شد ...

قرار من با گروه، جلوی عوارضی تهران - قم بود. ساعت 7 صبح که عوارضی را رد کردیم، پس از چهار و نیم ساعت اتوبوس نشینی و عبور از میان کوه ها و صخره های سخت و قهوه‌یی سوخته اطراف کاشان به نزدیکی روستای کامو رسیدیم. سفر چند ساعته با اتوبوس، فرصت مغتمی بود که جزئیات کاملی از روند اجرای طرح رصدخانه ملی از مطالعات مکان یابی تا طراحی و ساخت برخی قطعات و ابزارآلات تلکسوپ را از دکتر منصوری، مجری طرح رصدخانه، دکتر خسروشاهی، رییس پژوهشکده نجوم پژوهشگاه دانش‌های بنیادی و مدیرعلمی طرح و دکتر اربابی، مدیر توسعه طرح بشنویم.

در میان کوه های سربه فلک کشیده رشته کوه کرکس، چند قله قامت بلندتری داشتند که به گفته دکتر منصوری - مجری طرح رصدخانه ملی ایران- قله گرگش به عنوان مکان اصلی استقرار تلسکوپ ملی ایران با ارتفاع 3600 متر پس از قله 3800 متری کرکس، دومین قله مرتفع این رشته کوه است.

قله گرکش، میزبان رصدخانه ملی ایران

رشته کوه های کرکس در حدود 110 کیلومتری اصفهان در شمال شهرستان میمه و در جنوب غربی شهرستان قمصر و شمال شهرستان کامو ( کامو به معنی دهانه آب است) واقع شده است.

روستای کامو در دامنه کوه سربه فلک کشیده گرگش که کاشان را از مسیر میمه به اصفهان وصل می‌کند، بلندترین نقطه جغرافیایی استان اصفهان نسبت به سطح دریا است. کامو اگرچه بافتی نسبتا روستایی دارد ولی وجود برخی ساختمان‌های آجری با معماری شهری فضای سنتی روستا را تا حدی دگرگون کرده است.

این منطقه از غرب به روستای آزران ازشرق به روستای قهرود از جنوب به روستای چوگان و شهر جوشقان قالی و از شمال به شهر برزک محصور است.

بر اساس اطلاعات کتب قدیمی، کامو جزو اولین نقاطی است که در دوران اولیه زمین شناسی از زیر آب خارج شده است و اولین منطقه در استان اصفهان است که امکان حیات یافته و دارای تمدنی کهن است که یافت سنگواره جانداران اولیه و دریازی در منطقه کامو با قدمت چند هزار ساله، غارهای سنگی و حجاری های ابتدایی بر روی سنگ ها در کوهستان های اطراف نشانگر اسکان انسانهای اولیه در این منطقه است.

پس از عبور از خیابان های محصور شده از درختان سرسبز کامو، جاده ای بارک و آسفالته در میان دشت های منتهی به رشته کوه های کرکس خودنمایی می کرد.

البته آن طور که دست‌اندرکاران طرح رصدخانه تعریف می‌کردند تا دو، سه سال پیش تنها راه دسترسی به قله گرگش، کوره راهی بوده که از کامو به قله کشیده شده بود که 9 کیلومتر اول این راه «جیپ‌رو» بود اما طی کردن بقیه آن، یعنی چهار کیلومتر بعدی تا قله، فقط پیاده یا با قاطر امکان داشت.

با توقف کوتاه در ابتدای جاده اختصاصی رصدخانه و اضافه شدن یکی از قدیمی ترین افراد گروه مطالعات مکان یابی و تنها بازمانده این گروه، جاده را به سمت قله طی کردیم.

هفت کیلومتر از 11 کیلومتر جاده دسترسی به قله گرگش به شکل کاملا دقیق و محاسبه شده به پهنای 6 متر با دو شانه خاکی در دو طرف که عرض هر کدام یک متر بود، آسفالت شده بود.

قله گرکش، میزبان رصدخانه ملی ایران

به گفته دکتر اربابی، مدیر توسعه طرح رصدخانه ملی ایران، طبق سفارش طرح رصدخانه ملی، راه اصلی باید در تمام فصل‌های سال و به خصوص در ایام بارش سنگین برف و باران قابل استفاده باشد و باید بتوان در آن قطعات و ابزارهای اپتیکی آسیب‌پذیر با حجم‌ها یا وزن‌های نامعمول را با حداقل لرزش و مطلقا بدون وارد آمدن ضربه حمل و نقل کرد. شیب جاده در هیچ ناحیه‌ای نباید از 10 درصد تجاوز کند و شعاع پیچ‌های آن باید در حدی باشد که عبور ایمن تریلی‌های طویل را امکان‌پذیر کند.

پس از یک ربع ساعت عبور از پیچ و خم های جاده اختصاصی رصدخانه، ابتدا در میان دشت و سپس دره های محصور شده قله های بزرگ و کوچک، بخش آسفالته جاده به اتمام رسید و گروه برای تعویض خودرو به خودروهای فورویل جهت عبور از جاده خاکی و شنی آماده شد.

در مسیر حرکت لودرها و کامیون های بسیاری مشغول بهسازی جاده بودند. بلاخره با گذشت حدود بیست دقیقه به نوک قله هموار شده گرگش رسیدیم.

از روی قله گرگش به راحتی می‌شد مناطق بکر و طبیعت خاص و زیبای قمصر، جوشقان و کامو را در میان غبار محلی مشاهده کرد.

چگونگی انتخاب قله گرگش به میزبانی رصدخانه ملی ایران

دکتر رضا منصوری، مجری طرح رصدخانه ملی ایران در بالای قله گرگش و در جمع گروه درباره چگونگی کاندیدا شدن قله گرگش به عنوان یکی از گزینه‌های احداث رصدخانه ملی ایران گفت: در سال 87 زمانی که به همراه مشاوران خارجی طرح برای نقطه‌یابی قله کلاه برفی در نزدیکی روستای قهرود – از توابع استان اصفهان- آمده بودیم؛ همین طور که «آرده برگ»، مشاور طرح، اطراف را نگاه می‌کرد یکی از قله‌ها – همین قله گرگش- نظرش را جلب کرد و پرسید که آیا این قله اندازه‌گیری شده است؟

قله گرکش، میزبان رصدخانه ملی ایران

دکتر نصیری قیداری، مسوول مکان یابی طرح رصدخانه ملی ایران اظهار کرد که این قله خیلی خشن است و نمی‌توان به آن صعود کرد. اما با توجه به این که «آرده برگ» تجربه طولانی مکان یابی و ریاست رصدخانه اروپایی در شیلی را داشت، نمی‌شد از حرف وی گذشت؛ بنابراین تاکید شد که این قله نیز مورد اندازه‌گیری‌ها قرار بگیرد.

وی در ادامه با اشاره به اهمیت نظرات کارشناسان، گفت:‌ در آن مقطع ما می‌توانستیم بگوییم که 10 سال است در استان‌های مختلف کشور مانند خراسان، کرمان، قم و اصفهان مطالعات مکان‌یابی انجام می دهیم و قله‌های «دینوا» و «کلاه‌برفی» که به لحاظ نجومی گزینه‌های خیلی خوبی برای احداث رصدخانه هستند برای ما کافی است؛ اما با پیشنهاد این کارشناس با تجربه قله گرگش مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت معلوم شد که چه کار خوبی شده است.

منصوری تصریح کرد: تصور کنید بالاخره رصدخانه ملی ایران راه‌اندازی شده و احتمالا بین 100 تا 200 میلیارد تومان نیز هزینه در بر داشته باشد اما چنانچه کیفیت تصاویر دریافتی 20 تا 30 درصد بالا و پایین شود در طول 20 تا 50 سال فعالیت رصدخانه بسیار حائز اهمیت خواهد بود.

320 نوبت حمل تجهیزات به قله با کمک اسب و قاطر

بعد از صحبت‌های دکتر منصوری، علیرضا بهنام، تنها باقی مانده گروه مکان یابی رصدخانه که همچنان پس از یک دهه فعالیت، امور رصدخانه در قله گرگش و کاشان را بر عهده دارد به بیان توضیحاتی درباره روند مکان یابی و مشکلات کار در قله پرداخت.

وی که در سال 80 پس از فراخوان انتخاب گروه مکان‌یابی از بین 108 نفر شرکت کننده در این فراخوان وارد گروه 24 نفره نهایی شده در خصوص دشواری های مکان یابی رصدخانه گفت: مطالعات مکان یابی بر روی قله «کلاه برفی» به عنوان یکی از گزینه‌های احداث رصدخانه ملی چهار سال به طول انجامید که بر روی این قله در دو فصل زمستان و تابستان ابتدا به مدت یک هفته و بعدها دو تا سه هفته با کمک هیات کوه‌نوردی کاشان فعالیت رصد انجام می‌شد. البته قبل از آغاز مطالعات نقطه‌یابی، آذوقه شش ماه شامل سوخت، لوازم یدکی، ژنراتور، دارو و قطعات اپتیکی به قله منتقل می‌شد.

قله گرکش، میزبان رصدخانه ملی ایران

وی با بیان اینکه به تدریج در اندازه‌گیری‌های میدانی، قله «گرکش» به عنوان یکی دیگر از گزینه‌های احداث رصدخانه ملی ایران معرفی شد، درباره چگونگی پیدا کردن معبر عبوری به قله گرگش توضیح داد: قله گرگش مسیرهای کوه‌نوردی زیادی را برای صعود دارد. البته در ابتدای مطالعات نقطه‌یابی بر روی این قله دکتر لاریجانی – رییس پژوهشگاه دانش‌های بنیادی (IPM)- با هوانیروز جهت انجام عملیات هلیبرد بر روی این قله هماهنگی هایی انجام دادند. اما متاسفانه به دلیل هزینه‌های بالا و پروسه اداری طولانی این اتفاق ممکن نشد. از سوی دیگر با بالگرد تنها 600 کیلوگرم وسایل امکان جابجایی داشت. در حالی که وسایل مورد نیاز سایت اولیه‌ ما بر روی این قله حدود 1400 کیلوگرم بود.

وی افزود: برای استقرار در بالای قله گرگش و انجام مطالعات نقطه‌یابی نیازمند یک راه دسترسی به قله بودیم اما این راه وجود نداشت و مجبور به استفاده از چهارپایان برای صعود به قله و حمل بارها بودیم. در حالی که راه مال روی این قله هم کامل نبود، بنابراین حدود 14 روز از همه جبهه‌ها به این قله صعود کردیم تا مسیری که امکان صعود چهارپا وجود داشته باشد، پیدا شود. البته در این بین از اهالی بومی منطقه پرس و جو کردیم و آنها اظهار می‌کردند که در قدیم با چهارپا برای جمع‌آوری علوفه به این قله صعود کرده‌اند اما به دلیل کهولت سن امکان همراهی ما را نداشتند و تنها، مسیر را تا حدودی به ما نشان دادند. در نهایت با نشانه‌گذاری مسیر، آثاری از مسیر قدیمی صعود به قله پیدا شد.

بهنام ادامه داد: در نهایت در یک روز با یک الاغ به همراه 40 کیلو بار و هشت نفر نیرو با زحمت به قله رسیدیم که در آن لحظه واقعا احساس می‌کردیم که قله را فتح کردیم؛ از این به بعد وسایل نقلیه ما ارتقاء یافت و کم‌کم قاطر و اسب هم اضافه شدند. شاید 320 مرتبه بار شامل شش دکل ماکروترمال در طول این مدت به نوک قله حمل شد. از سال 87 اقدامات اولیه برای احداث جاده جهت صعود به قله گرگش آغاز شد به طوری که وضعیت فعلی اصلا قابل مقایسه با گذشته نیست.

محل استقرار تلسکوپ رصدخانه ملی ایران - نمای نزدیک

محل استقرار تلسکوپ رصدخانه ملی ایران - نمای دور

بهنام از مشقت‌های نصب دکل هواشناسی هم گفت: زمانی که ما برای نصب دکل به قله آمدیم حدود 70 سانتی‌متر برف یخ زده در قله گرگش وجود داشت و یک محوطه حدود 100 متر مربع با مشقت بسیار زیاد ایجاد کردیم و سپس در دمای زیر صفر محل‌های بتن ایستگاه‌های هواشناسی را در خاک یخ‌زده کندیم.

قله گرکش، میزبان رصدخانه ملی ایران

قله گرکش، میزبان رصدخانه ملی ایران

قله گرکش، میزبان رصدخانه ملی ایران

خورشید در حال غروب کردن بود که کامو را به مقصد تهران ترک کردیم با امید روزی نه چندان دور که طلوع دوباره نجوم حرفه‌یی در ایران را از پشت قله گرکش تماشا کنیم.