مدیر توسعه طرح رصدخانه ملی ایران، قطر آینه تلسکوپ رصدخانه ملی ایران (INO340) را سه متر و 40 سانتی‌متر توصیف کرد و از آن به عنوان قوی‌ترین تلسکوپ اپتیکی در ایران و منطقه نام برد.

دکتر سپهراربابی، مدیر توسعه طرح رصدخانه ملی ایران در گفت‌وگو با خبرنگار فناوری ایسنا با بیان اینکه رصدخانه ملی ایران، تلسکوپی بازتابی در مقیاس متوسط و در رده چهارمتری خواهد داشت که با همکاری گروهی از پیشگامان صنعت تلسکوپ در اروپا به دست متخصصان داخلی طراحی می‌شود، گفت: هم اکنون طراحی مفهومی این تلسکوپ پایان یافته و طراحی تفصیلی و جزئی آن آغاز شده است. البته در طراحی مفهومی تلسکوپ، هزار و 200 صفحه اسناد فنی وجود دارد.

وی با بیان اینکه مهمترین و تعیین کننده‌ترین بخش هر تلسکوپ، آینه اصلی است که فرآیند ساخت و پرداخت آن بسیار زمان‌بر و پرهزینه است، تصریح کرد: هر چه آینه اصلی بزرگتر باشد، تلسکوپ نور بیشتری دریافت می‌کند و قدرت تفکیک آن بیشتر است؛ اما بزرگتر گرفتن آ‌ینه اصلی، مشکلات و در نتیجه هزینه‌های ساخت آن را هم تقریبا به طور تصاعدی افزایش می‌دهد.

اربابی ادامه داد: در حال حاضر قطر قوی‌ترین تلسکوپ‌های موجود در ایران، مثلا در رصدخانه‌های دانشگاه تبریز و دانشگاه شیراز در حدود نیم متر است. البته در همین منطقه از جهان تلسکوپ‌های پژوهشی بزرگتری هم شامل تلسکوپ 2.5 متری در ارمنستان، 2.3 متری در هندوستان، دو متری در ازبکستان، مصر و آذربایجان، 1.5 متری در اردن و ترکیه، 1.2 متری در عراق و یک متری در تاجیکستان و ترکمنستان فعالیت دارند.

وی با بیان اینکه تلسکوپ رصدخانه ملی ایران (INO340) آینه‌ای به قطر سه متر و چهل سانتی‌متر خواهد داشت، تصریح کرد: چنین تلسکوپی در جهان جزو تلسکوپ‌های رده متوسط محسوب می‌شود و قوی‌ترین تلسکوپ اپتیکی در ایران و منطقه خواهد بود. این در حالی است که امروز در دنیا چندین تلسکوپ از رده‌های خیلی بزرگ با آینه‌هایی به قطر دو تا سه برابر قطر آینه تلسکوپ ایران مشغول رصد آسمان‌اند و چند تلسکوپ غول پیکر هم در دست ساختند.

مدیر توسعه طرح رصدخانه ملی ایران با تاکید بر اینکه تلسکوپ ملی ایران در میان حدود 30 تلسکوپ از رده دو تا چهار متری موجود در رصدخانه‌های جهان جایگاه خاصی خواهد داشت، خاطرنشان کرد: توان تفکیک و کیفیت تصویر این تلسکوپ با استفاده از فناوری «اپتیک فعال» به چنان حدودی خواهد رسید که معمولا از قابلیت‌های تلسکوپ‌های بسیار بزرگتر است.

وی با بیان اینکه هر تلسکوپی، بسته به نوع و هدف‌هایش، تجهیزاتی دارد، گفت: مجموعه‌ای از ابزارهای ثبت و سنجش یا آشکارسازها که به آنها اصطلاحا «ابزارگان» می‌گوییم برای کاربردهای گوناگون در انواعی مانند نورسنج، دوربین ثبت تصویر، طیف سنج و قطبش سنج طراحی و ساخته می‌شود.

اربابی ادامه داد: در طراحی تلسکوپ ملی ایران هم چند نوع آشکارساز بسیار پیشرفته و حساس گنجانده شده است تا این تلسکوپ، به رغم «متوسط» بودن آینه‌اش، در آینده برای مشارکت فعال در تعداد هر چه بیشتری از پژوهش‌های مهم بین‌المللی قابلیت داشته باشد.

قله گرکش، میزبان رصدخانه ملی ایران

طراحی نرم‌افزارها و سامانه واپایش تلسکوپ ملی

مدیر توسعه طرح رصدخانه ملی ایران با اشاره به اینکه سامانه واپایش تلسکوپ ملی ایران دقیق‌ترین سامانه کنترلی و یکی از ابزارگان تلسکوپ خواهد بود که در کشور طراحی و ساخته می‌شود، گفت: این سامانه ابزاری است که باید حرکت تلسکوپی به وزن 60 تن را با دقتی از مرتبه 0.01 ثانیه قوسی کنترل کند. علاوه بر نرم‌افزارهای مخصوص کنترل حرکت‌های تلسکوپ، نرم‌افزارهایی هم برای جمع‌آوری، نگهداری و پردازش داده‌ها طراحی خواهد شد.

ساخت سازه محفظه تلسکوپ توسط متخصصان ایرانی

اربابی با بیان اینکه سازه اصلی در قله گرگش محفظه‌ای است که تلسکوپ ملی ایران در آن قرار می گیرد، افزود: این محفظه برجی استوانه‌ای به قطر 14.5 متر و ارتفاع حدود 21 متر است. این سازه پیچیده و دقیق از آلومینیوم و بعضی مصالح دیگر به دست متخصصان ایرانی طراحی می‌شود و از نوع همگرد با تلسکوپ است و درهیچ یک از دو سمت محدودیت چرخش ندارد. وزن بخش چرخان این محفظه در حدود 200 تن است.

موفقیت مهندسان ایرانی در طراحی و ساخت یاتاقان‌های هیدروستاتیکی

وی با بیان این که پروژه طراحی و ساخت یاتاقان‌های هیدروستاتیکی اولین تجربه گروه فناوری طرح پس از طراحی مفهومی تلسکوپ ملی است، افزود: مزیت این یاتاقان‌ها اصطکاک بسیار ناچیز و مهار نیروی‌های بسیار بزرگ در سطوح بسیار کوچک است. این نوع یاتاقان‌ها به علت حساسیت و بارپذیری زیادشان در بخش‌های مختلفی از صنعت به کار گرفته می‌شوند. در تلسکوپ‌های بزرگ هم تنها راه حل برای عملکرد دقیق و مهار وزن، استفاده از این نوع یاتاقان‌هاست.

اربابی با اشاره به اینکه شرکت‌های تولید کننده این قطعات در جهان معدودند و قیمت جهانی آنها در حدود 300 هزار یورو است به ایسنا گفت: در این راستا به همین دلیل حمایت از تولید ملی تصمیم گرفته شد تولید این یاتاقان‌ها به گروه مهندسی طرح واگذار شود. اکنون پس از یک سال تلاش اولین نمونه این قطعات ساخته و آزموده شده است.

رونمایی از نخستین قطعه تلسکوپ ملی ایران

زیرساخت‌های رصدخانه ملی ایران

وی با بیان اینکه منظور از زیرساخت‌های رصدخانه مجموعه فعالیت‌هایی است که باید قبل از استقرار تلسکوپ و بهره‌برداری از آن انجام شود، گفت: از جمله زیرساخت های رصدخانه ملی ایران شامل انتخاب مکان مناسب برای رصدخانه، ساخت راه دسترسی به قله گرگش(محل رصدخانه)، تامین آب و برق برای فعالیت و اقامت در قله، ساخت محفظه تلسکوپ و نصب آن در قله، احداث سازه‌ها و ساختمان‌هایی برای نگهداری تجهیزات و پشتیبانی فعالیتهای رصدخانه در ایستگاه قله و ایستگاه‌های دیگر، تجهیز کارگاه‌ها به وسایل لازم، تدارک وسایل و دستگاه‌های ارتباطی، و ابزارهای نظارت بر عوامل دخیل در رصد، و ثبت و انتقال داده‌های مربوط به آنها است.

ساخت راه دسترسی به قله گرگش

وی با بیان این که نزدیک‌ترین آبادی به قله گرگش، روستای کامو است، گفت: این روستا در کنار جاده آسفالته‌ای است که کاشان را از مسیر میمه به اصفهان وصل می‌کند. قبل از سال 1390، تنها راه دسترسی به قله گرگش، کوره راهی بود که از کامو به قله کشیده شده بود که 9 کیلومتر اول این راه «جیپ‌رو» بود اما طی کردن بقیه آن، یعنی چهار کیلومتر بعدی تا قله فقط پیاده یا با اسب و قاطر امکان داشت.

اربابی ادامه داد: در سال 1390 اداره راه استان اصفهان، مسیر تماما جیپ‌روی موقتی از کامو به قله ساخت. این مسیر از اردیبهشت تا آبان قابل استفاده بود ولی در شش ماه بعدی به علت ریزش برف مسدود یا صعب‌العبور می‌شد و طی این مدت همان مسیر مال روی قدیمی مناسب‌تر بود. راه اصلی دائمی از کامو به قله گرگش قرار است طی سال 1392 تحویل داده شود.

به گفته وی طبق طرح اداره کل راه استان اصفهان جاده فرعی آسفالته‌ای است از درجه 3 به طول حدود 12 کیلومتر و به پهنای شش متر با دو شانه خاکی در دو طرف که عرض هر کدام یک متر خواهد بود.

اربابی تصریح کرد: طبق سفارش طرح رصدخانه ملی، راه اصلی باید در تمام فصل‌های سال و به خصوص در ایام بارش سنگین برف و باران قابل استفاده باشد و باید بتوان در آن قطعات و ابزارهای اپتیکی آسیب‌پذیر با حجم‌ها یا وزن‌های نامعمول را با حداقل لرزش و مطلقا بدون وارد آمدن ضربه حمل و نقل کرد. شیب جاده در هیچ ناحیه‌ای نباید از 10 درصد تجاوز کند و شعاع پیچ‌های آن باید در حدی باشد که عبور ایمن تریلی‌های طویل را امکان‌پذیر کند.

ماکت رصدخانه ملی ایران

وی با بیان اینکه پنج کیلومتر از این جاده در منطقه دشت و هشت کیلومتر دیگرش در منطقه کوهستانی منتهی به قله است، افزود: تاکنون هفت و نیم کیلومتر از 11 کیلومتر جاده دسترسی به قله به اتمام رسیده است و عملیات اجرایی طبق برنامه زمان‌بندی پیش می‌رود.

نیاز رصدخانه به پهنای باند بسیار بالا

مدیر توسعه طرح رصدخانه ملی ایران در خصوص مسائل فناوری اطلاعات و ارتباطات مورد نیاز رصدخانه گفت: در حال حاضر برای انتقال داده‌ها از قله به ایستگاه پشتیبانی در روستای کامو، یک فرستنده رادیویی پرقدرت با پهنای باند 10 گیگابایت در ثانیه نصب شده و یک سامانه تلفن ماهواره‌ای هم بین این قله و کامو برقرار شده است.

وی افزود: البته پهنای باند مورد نیاز برای انتقال داده های رصدخانه پس از راه اندازی باید بسیار بالا باشد به طوری که شاید نیازمند پهنای باند یک استان از کشور باشیم که هماهنگی لازم با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در حال انجام است.

ساخت رصدسرا در روستای کامو

اربابی با بیان اینکه پس از تعیین قله گرگش به عنوان محل رصدخانه ملی، لازم بود مکان استقرار تلسکوپ ملی هم به دقت تعیین شود به ایسنا گفت: کیفیت تصویر تلسکوپ برای طرح رصدخانه ملی از ابتدا اولویت مطلق داشته است و این کیفیت به مکان دقیق تلسکوپ 3.4 متری در بالای قله وابسته است. پس برای تعیین مکان استقرار، علاوه بر تسطیح قله، لازم بود مطالعات کامل‌تری درباره شارش جو در اطراف محل تسطیع شده انجام شود. به این ترتیب با استفاده از داده‌های نقشه‌های توپوگرافیکی، مسیر باد غالب و با توجه به عوارض جغرافیایی منطقه، نقطه مناسب برای نصب محفظه تلسکوپ و ساختمان خدمات مشخص شدو سال گذشته در چندین مرحله قله تسطیع شد.

مدیر توسعه طرح رصدخانه ملی افزود: به موازات این مطالعات، طرح رصدخانه ملی با برگزاری مناقصه عمومی و با اتکا به توان متخصصان داخلی، عملیات احداث مجموعه ساختمان‌های سه گانه محفظه، ساختمان خدمات(ایستگاه قله) و ساختمان پشتیبانی را که اخیرا «رصدسرا» نام گرفته است آغاز کرد. ساختمان مجموعه رصدسرا به مساحت 11 هکتار به دلیل عدم تخصیص اعتبارات لازم تاکنون آغاز نشده است.

قله گرکش، میزبان رصدخانه ملی ایران

وی در این رابطه توضیح داد: از جمله پرسش‌های تعیین کننده در این طراحی‌ها این بود که آیا بنا کردن ساختمان‌های خدمات و پشتیبانی در جوار محفظه در ارتفاعی حدود 3200 متر کار درستی هست؟ قبلا بخشی از طراحی‌ها در همین جهت پیش رفته بود، اما پس از مشاوره‌های بین‌المللی معلوم شد این ارتفاع برای استقرار کارکنان مخاطراتی دارد. به همین جهت قرار شد رصدسرا به غیر از محفظه در روستای کامو ساخته شود. این تغییری موجب کاهش هزینه‌ها ساخت و نگهداری و کوتاه شدن مدت ساخت خواهد شد.

اربابی تاکید کرد: البته ساختمانی با عنوان ایستگاه قله که مسوولیت بخش خدمات تلسکوپ را بر عهده دارد در نزدیکی محفظه تلسکوپ در قله ساخته می شود.