امیر حسن‌زاده*:‌ از نظر نجومی هر ماه قمری با ماه نو (مقارنه ماه و خورشید) شروع می‌شود. در این حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار دارد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم. یک یا دو روز بعد، ماه کمی از خورشید فاصله می‌گیرد و به صورت هلال شامگاهی دیده می‌شود. به فاصله زمانی بین دو ماه نو متوالی دوره تناوب هلالی گفته می شود كه به طور میانگین ۲۹.۵۳ روز طول می‌کشد و طول متوسط یك ماه قمری است. از آنجا كه طول ماه در تقویم نمی‌تواند عدد غیر صحیح باشد بنابراین هر ماه در تقویم قمری ۲۹ یا ۳۰ روز است.

در یک نوع تقویم هجری قمری موسوم به تقویم قمری قراردادی، ماه‌ها یکی در میان ۲۹ روزه و ۳۰ روزه هستند. این نوع تقویم برای بررسی‌های تاریخی و تقریبی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد ولی در هیچ‌یک از کشورهای اسلامی به عنوان تقویم رسمی استفاده نمی‌شود. مطابق حكم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه روز بیست‌ونهم ماه رویت شود، آن ماه به پایان رسیده و فردا، روز اول از ماه بعد است ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز بیست‌ونهم رویت نشد، ماه ۳۰ روزه است.

آن‌چه در اینجا اهمیت دارد، پیش‌بینی وضعیت رویت‌پذیری هلال ماه در روز بیست‌ونهم و رویت آن است. از آنجا که تقویم سالیانه جمهوری اسلامی در سال قبل استخراج می‌شود، می‌بایست با توجه به مشخصه‌های نجومی هلال ماه به پیش بینی آغاز ماه قمری پرداخت. این بحث از نظر تقویمی و نجومی در تمام ماه‌ها وجود دارد ولی به دلیل اهمیت مذهبی برخی ماه‌ها بخصوص ماه‌های رمضان و شوال، این مسئله بیشتر مورد توجه عموم قرار می‌گیرد.

ارتفاع هلال: یکی از اصطلاحات رایج در بحث رویت هلال ماه، میزان ارتفاع ماه از افق است. ارتفاع، زاویه بین افق و جسم مورد نظر است. ارتفاع هلال ماه یکی از مشخصه‌های تأثیر‌گذار در رؤیت هلال ماه است. هر چه ارتفاع هلال کمتر باشد، نور رسیده از آن از لایه‌های ضخیم‌تری از جوّ عبور می‌کند و درخشندگی آن کاهش می‌یابد. علاوه بر این حتماً توجه کرده‌اید که در نزدیکی افق گرد و غبار بیشتری وجود دارد که می‌تواند موجب محو شدن هلال ماه شود. بنابراین هر چه ارتفاع هلال بیشتر باشد، رویت آن آسان‌تر است.

مدت مكث: هلال‌های شامگاهی پس از غروب خورشید، غروب می‌كنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه را مدت مكث می‌گویند. اگر مدت مکث منفی باشد به معنی آن است که ماه زودتر از خورشید غروب می‌کند. هر چه مدت مكث بیشتر باشد ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریك‌تر می‌شود و امكان رویت فراهم می‌شود.

ضخامت بخش میانی: یکی دیگر از واژه‌های مورد استفاده در زمینه‌ی هلال ماه، «ضخامت بخش میانی» هلال است. هلال ماه مانند کاسه‌ای است که در بخش میانی خود بیشترین ضخامت را دارد و هر چه به سمت لبه‌های هلال حرکت کنیم از ضخامت آن کاسته می‌شود. منظور از ضخامت میانی هلال ماه، پهنای بخش میانی کمان هلال است که بر حسب دقیقه قوسی بیان می‌شود. هر ۶۰ دقیقه قوسی برابر ۱ درجه است. طبیعی است که هر چه جدایی زاویه‌ای هلال بیشتر باشد، ضخامت کمان هلال نیز بیشتر خواهد بود.

فاز ماه: اصطلاحاً به نسبت سطح روشن ماه به کل سطح آن، فاز ماه گفته می‌شود. معمولاً فاز ماه را بر حسب درصد بیان می‌كنند. فاز ماه رابطه‌ای مثلثاتی با ضخامت بخش میانی هلال دارد.

رکوردهای هلال ماه به بحرانی‌ترین میزان مشخصه‌های تأثیرگذار هلال در لحظه رؤیت گفته می‌شود. یكی از روش‌های اوّلیه بررسی رؤیت‌پذیری هلال ماه، مقایسه مشخصه‌های نجومی موثر هلال با مقادیر حدّی یا همان ركوردها است. اگر مشخصه‌های نجومی مؤثر در رؤیت هلال وضعیت بهتری از ركوردها داشته باشند، می‌توان ادعا كرد كه در صورت تحقّق شرایط مناسب یك رصدگر با تجربه قادر به رؤیت آن خواهد بود.

امروزه با وجود نرم‌افزارهای نجومی مختلف محاسبه موقعیت و مشخصات ماه كار ساده‌ای است. به دلیل اختلاف موقعیت جغرافیایی كشورها با یكدیگر، در برخی موارد طبیعی است كه رویت و شروع ماه آنها متفاوت باشد.

علاوه بر این رویت هلال یك امر انسانی است و با توجه به افراد و شرایط مختلف متغیر است. تجربه نشان داده بسیاری از مردم از شکل هلال اطلاعی ندارند و گاه، ابر یا دود هواپیما را با هلال اشتباه می‌گیرند. برخی از افراد غیر متخصص که به استهلال می‌پردازند، دچار توهم رویت می‌شوند، یعنی هلالی وجود ندارد ولی مغز تصور می‌کند هلال را می‌بیند. مطالعات نشان می‌دهد كه ۱۵ رصدگران عادل دچار توهم می‌شوند. این توهم رویت می‌تواند مشکلاتی را در آغاز ماه قمری به وجود آورد. در سال‌های گذشته در برخی موارد همین عامل در كشورهای همسایه باعث اشتباه در شروع ماه شده است. خوشبختانه در كشورمان بهره گیری از نظر كارشناسان علمی توانسته است این مشكل را حل کند.

اما مهم‌ترین عامل در اختلاف آغاز ماه قمری، تفاوت معیارهای شرعی شروع ماه در كشورهای اسلامی است. برخی معتقدند گواهی دو نفر مرد مسلمان عادل برای آغاز ماه قمری کافی است حتی اگر نظر آنها با محاسبات نجومی تطابق نداشته باشد (مانند عربستان)، برخی فقط رویت هلال را با چشم غیرمسلح قبول دارند و برخی دیگر، استفاده از ابزار اپتیکی را بلامانع دانسته‌اند (مانند ایران) و ... .

معیار شروع ماه قمری در تقویم عربستان که به تقویم ام‌القری مشهور شده، به این صورت است كه باید مقارنه ماه و خورشید اتفاق افتاده باشد و در شهر مكّه، ماه پس از خورشید غروب كند. در این صورت فردای آن روز اول ماه در تقویم ام‌القری خواهد بود.

با بررسی وضعیت یاد شده در ماه‌های مختلف مشخص می‌شود كه این معیار در بسیاری از موارد دلیلی بر رویت پذیر بودن هلال نیست، به همین دلیل در ماه‌های مهم (رمضان، شوال، ذی‌الحجه) گزارش‌های رویت هلال نیز بررسی و اول ماه بر اساس آن اعلام می‌شود. در این كشور، شورای عالی قضایی گزارش‌های رویت هلال را بررسی و برای شروع ماه اطلاعیه صادر می‌كند. با این وجود هم به دلیل گزارش‌های غیرعلمی كه توسط افراد غیر متخصص ارائه می‌شود، شواهدی وجود دارد كه اعلام اول ماه با هیچ معیارعلمی قابل توجیه نیست.

یکی دیگر از مسائلی که باعث سردرگمی می‌شود اعلام شروع ماه در کشورهای غربی ما (مانند عربستان) و کشورهای شرقی(مانند افغانستان) است، در حالی که هنوز در ایران اعلام رویت نشده است! منطقی است که اگر ملاک نجومی مبنا باشد چنین چیزی غیرممکن است. این اشکال به این دلیل به وجود می‌آید که برخی کشورهای شرقی به تبعیت از عربستان آغاز ماه را اعلام می‌کنند در حالی که رویت هلال در آنجا میسر نبوده است.

جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید در غروب همان روز (یک‌شنبه ۵ مرداد) حدود ۹ درجه است اما در بخش شمالی كشورمان، ماه زودتر از خورشید غروب می‌كند؛ در تهران هلال باریک ماه همزمان با خورشید غروب می‌کند و در جنوب كشور که هلال ماه بعد از خورشید غروب می‌كند، در بهترین شرایط که در جزیره سیری است، ارتفاع ماه در زمان غروب خورشید حدود ۱ درجه و مدت مكث حدود ۷ دقیقه است (جدول ۱ را ملاحظه کنید). این وضعیت به گونه‌ای است كه حتی با تلسكوپ‌های مجهز نجومی نیز امكان رویت مستقیم چنین هلالی پس از غروب آفتاب وجود ندارد.

هم‌چنین شرایط هلال برای رصد در روشنایی روز نیز مناسب نیست. زمانی که ماه و خورشید در ارتفاع بالایی از افق قرار دارند، جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید حدود ۸ درجه است که این مقدار از بهترین رکوردهای رویت هلال با تلسکوپ در روز نیز کمتر است. هلال شوال سال گذشته (۱۶ امرداد ۱۳۹۲) نیز وضعیت مشابهی داشت که رویت آن به اثبات نرسید و ماه رمضان سال گذشته ۳۰ روزه شد. مقایسه پارامترهای هلال شوال امسال با آن نشان می‌دهد که وضعیت رصدی هلال امسال حتی از هلال سال گذشته نامناسب‌تر است.

بنابراین رویت هلال ماه شوال در روز یک‌شنبه ۵ اَمرداد ۱۳۹۳ بعید به نظر می‌رسد و بر این اساس ماه رمضان امسال در ایران، ۳۰ روزه پیش بینی می‌شود.

برای مثال، در ۸ جولای ۲۰۱۳ یک عکاس فرانسوی به نام تیری لگو در لحظه مقارنه از هلال رمضان ۱۴۳۴ تصویربرداری کرد. این هلال از پشت تلسکوپ قابل رویت نبود و حتی در تصاویر تهیه شده نیز دیده نمی‌شد؛ اما لگو توانست به کمک تکنیک پردازش تصویر، هلال بسیار باریک و محو را در عکس‌های گرفته شده آشکار کند.

شایان ذکر است که این روش یعنی پردازش رایانه‌ای عکس‌های هلال در کشورهای اسلامی کاربرد عملی و شرعی ندارد.

اما در کشور عربستان و شهر مکه، جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید در زمان غروب آفتاب کمتر از ۹ درجه و ارتفاع ماه ۲ درجه است. هلال باریک ماه حدود ۱۱ دقیقه بعد از خورشید غروب می‌كند و به همین دلیل در تقویم ام‌القری، روز دوشنبه ۶ امرداد مقارن با اول ماه شوال اعلام شده است. هر چند امكان رویت این هلال عملا وجود ندارد اما به احتمال زیاد، كشورهای حاشیه خیلج فارس و برخی كشورهای دیگر (مانند افغانستان و آذربایجان و...) به تبعیت از عربستان، روز دوشنبه ۶ امرداد را عید فطر اعلام خواهند كرد.

برای مشاهده نقشه در ابعاد بزرگ‌تر، اینجا را کلیک کنید.

*كارشناس مركز تقویم مؤسسه ژئوفیزیك دانشگاه تهران