کپسول فضایی «سایوز» حامل سه فضانورد روس، آمریکایی و ایتالیایی بامداد امروز به وقت ایران (دوشنبه) از پایگاه فضایی بایکونور عازم ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) شد. پرتاب روز دوشنبه، یکصد و بیست و چهارمین ماموریت سرنشیندار ناو کیهانی سایوز از سال 1967 میلادی است.

 ، سفر به فضا جدا از آموزش های فنی و علمی و تمرین های بدنی در آخرین روزها، ساعات و دقایق قبل از پرتاب، مراسم خاصی دارد که هر کیهان نورد باید بداند و رعایت کند.

همانند ملوان ها و خلبانان، فضانوردان نیز از آداب و رسوم خاصی پیروی می کنند که در بسیاری موارد هیچ ریشه علمی ندارد و تنها یک رسم است. رسم هایی که به تدریج از زمان پرواز یوری گاگارین تا امروز شکل گرفته و بعضی به کلی از دایره معقولات هم خارج است.

سیروس برزو، روزنامه نگار علمی مقیم روسیه که آشنایی و مراودات نزدیکی با کیهان‌نوردان روس دارد در گزارشی برای ایسنا از آداب و رسوم عجیب و غریب روس‌ها قبل از سفر به فضا نوشته است:

«بر اساس یکی از این قوانین ننوشته، فضانوردان تا قبل از اولین پرواز حق ندارند امضا بدهند، چه در زیر عکس، چه بر روی کاغذ و غیره.

برای گریز از چشم زخم خوردن در زمان تمرین و آموزش، افراد غریبه نباید در محل آموزش باشند و گرنه ممکن است آنها را چشم کنند و حادثه ای برایشان اتفاق بیفتد.

قبل از پرواز، نکاتی باید رعایت شود و مراسمی به اجرا درآید. هدف از انجام این تشریفات آن است که به لحاظ روانی، کیهان نورد آسودگی خیال پیدا کند. ظاهرا سوار شدن بر روی موشکی قابل انفجار که ممکن است هر لحظه برایش اتفاقی بیفتد و جان او را بگیرد نیاز به روحیه ای قوی دارد. گرچه عملا اثبات شده که سفر با این موشک از رانندگی در خیابان های مسکو کم خطر تر است!

اضافه بر این، با توجه به این که ناو کیهانی سایوز از یک سامانه گریز از خطر بسیار خوب برخوردار است که در هر شرایطی می تواند کیهان نوردان را از مهلکه نجات دهد و اگر هم خطری باشد بیشتر در زمان برگشت به زمین خواهد بود. سابقه کار هم نشان داده که هر دو حادثه ای که برای سایوز رخ داد و منجر به کشته شدن سرنشینان ناو شد در زمان بازگشت بود و نه پرتاب. گرچه در این زمان هم حوادثی وجود داشتند اما منجر به مرگ نشدند.البته روانشناسان معتقدند انجام این تشریفات تا حدودی می تواند به کیهان نورد آرامش ببخشد و او را امیدوار کند که سفر خوبی در پیش خواهد داشت.

به هر حال این عادات و رسوم همانگونه که گفته شد امروز جزئی از برنامه هایی است که حتما اجرا می شود.

مراسم قبل از پرواز به بایکونور

قبل از آن که کیهان نوردان به طرف بایکونور پرواز کنند در شهرک ستارگان حتما باید از اتاق کار یوری گاگارین بازدید داشته باشند. این بازدید شامل تمام گروه های فضایی می شود و فضانوردان هر ناو کیهانی حتما باید در این مراسم شرکت کنند حتی در پرواز های دوم و سوم و ...

توقف ساعت گاگارین روی 10:31

در این اتاق تمام اشیای متعلق به گاگارین درست همانگونه که روز 27 مارس 1968 بوده نگهداری می شود. ساعت اتاق بر روی زمان 10:31 ثابت مانده است و زمان مرگ گاگارین را نشان می دهد.

کیهان نوردان پس از این بازدید دفتر یادبود را امضا می کنند.

ادای احترام به گاگارین و جان باختگان فضایی روسیه قبل از هر پرواز

بازدید بعدی از میدان سرخ و گذاشتن گل های میخک بر سر گور گاگارین و چهار کیهان نوردی است که در جریان پروازهای فضایی کشته شدند. این افراد عبارتند از ولادیمیر کمارف ( کیهان نورد سایوز-1 ) و گئورگی دابروولسکی، ویکتور پاتسایف و ولادیسلاو ولکف ( سرنشینان سایوز-11)

خاکستر این افراد در دیوار کرملین دفن شده است که محل دفن خاکستر قهرمانان بزرگ در دوران شوروی بود. تعداد گل ها باید زوج باشد. ( در روسیه رسم است که دسته گل عزاداری باید زوج باشد و برعکس تعداد گل مراسم شادی فرد)

در دوران شوروی بازدید از دفتر کار لنین که در گوشه ای از میدان سرخ قرار دارد نیز جزو تشریفات بود که در حال حاضر از برنامه بازدید ها حذف شده است.

مصاحبه های مختصر با خبرنگاران ویژه که از قبل برنامه ریزی شده از آخرین کار های کیهان نوردان قبل از اعزام به بایکونور است. یکی دو روز بعد آنان با دو هواپیما راهی محل پرتاب می شوند.

همانگونه که می دانید برای هر ناو کیهانی، دو گروه به عنوان « گروه اصلی » و « گروه احتیاط» آموزش می بینند زیرا بار ها تفاق افتاده که یکی از اعضای اصلی بنا به دلایل مختلف در مرحله ای از مراحل کار از سفر به فضا منع شده و نفر احتیاط جای او را گرفته است. ه بطور مثال در جریان پرواز ناو کیهانی سایوز تی. ام. آ-9 کیهانگرد ژاپنی بنا به دلایل پزشکی نتوانست کار را ادامه دهد و انوشه انصاری به عنوان عضو گروه احتیاط جای او را گرفت.

پس از پایان دوره آموزش و با نزدیک شدن به زمان پرتاب، کیهان نوردان باید به بایکونور بروند. بنا بر احتیاط و اجرای یک رسم قدیمی، گروه اصلی با یک هواپیما و گروه احتیاط با هواپیمایی دیگر عازم بایکونور خواهند شد.

مراسم در بایکونور

کاشت درخت به یادبود سفر هر فضانورد

در بایکونور از کیهان نوردان در هتلی ویژه با نام کاسمونافت ( کیهان نورد) پذیرایی می شود. در پشت هتل کاسمونافت، خیابانی قرار دارد که در دو طرفش درختان متعدد دیده می شود. این ها درختانی هستند که هر فضانورد قبل از پرواز فضاییش باید یکی از آنها را غرس کند. گروه کیهان نوردان در روز های قبل از پرتاب در این بوستان، ساحل رودخانه « سیردریا» و زمین های سرسبز اطراف آن گشت می‌زنند و هر کدام به یادبود سفر، درختی می کارند.

آداب فضایی روس‌ها

طبق سنت، پنج روز قبل از پرتاب، کیهان نوردان از موزه بایکونور بازدید دارند که طی آن، دفتر یادبود، پاکت های پستی، کتاب ها و غیره را امضا می کنند. همچنین یادگار هایی از اشیای شخصی خود را اهدا می‌کنند.

در همین روز آنان در مراسم برافراشتن پرچم شرکت می کنند و با تشریفات خاصی پرچم ملی خود را در محوطه هتل کاسمونافت به اهتزاز در می آورند.

سکه شانس روی ریل قطار حامل موشک

دو روز قبل از پرتاب، در ساعت 5 صبح به وقت مسکو ( ساعت 7 بامداد به وقت محلی) موشک حامل ناو سایوز از سالن مونتاژ بیرون آمده و به طرف سکوی پرتاب حمل می‌شود. قبل از حرکت قطار، کارمندان و مهمانان، سکه هایی را بر روی ریل قطار می گذارند و معنقدند که صاف شدن آنها ، ناهمواری های راه را برطرف می کند و برای موشک خوش شانسی می آورد.

اعتقاد بر این است که کیهان نوردان در زمان حرکت موشک به طرف سکوی پرتاب و استقرار آن نباید در این محل آنرا تعقیب کنند و گرنه بد شانسی نصیبشان می شود به همین دلیل اجازه نمی دهند هیچ یک از آنها در این زمان به محل حمل نزدیک شود.

ممنوعیت پرتاب در 24 اکتبر!

تحت هیچ شرایطی اجازه داده نمی شود موشکی در روز 24 اکتبر پرتاب شود زیرا دو حادثه بسیار وحشتناک در این روز اتفاق افتاده است. در 24 اکتبر 1960 در حالی که گروهی از کارشناسان موشکی شوروی مشغول رفع عیب یک موشک بودند تا آنرا پرتاب کنند، موشک آتش گرفت و بر اثر انفجار و آتشسوزی مخزن آن 74 نفر به قتل رسیدند و تعداد زیادی مجروح شدند. سه سال بعد در 24 اکتبر 1963 بار دیگر یک موشک منفجر و منجر به قتل جمعی از مهندسان و کارگرانی گردید که در اطراف سکوی پرتاب مشغول به کار بودند. به همین مناسبت روز 24 اکتبر را « روز سیاه» می نامند و در این روز هیچ پرتابی صورت نمی گیرد.

آرایشگاه اجباری و تماشای فیلم « خورشید سفید صحرا» قبل از پرواز!

دو روز قبل از پرتاب، کیهان نوردان به آرایشگاه می روند و سر را اصلاح می کنند.

تمامی گروه های فضایی حتما شب قبل از پرتاب، باید فیلم « خورشید سفید صحرا» که محصول سال 1969 شوروی را تماشا کنند. این فیلم در زمان خود از محبوب ترین محصولات سینمای شوروی به شمار می رفت. جالب آن که فضانوردان در هر بار پرواز توفیق اجباری تماشای فیلم را دارند و حتما آنرا خواهند دید.

امضای در اتاق قبل از خروج از هتل

در روز پرتاب، قبل از خروج از هتل، کیهان نوردان در اتاق خود را باید امضا کنند. این رسم نیز سال هاست که رعایت می شود و در ها بعد از چند امضا، به موزه منقل می شود و در جدیدی جای آن را می گیرد.

سپس نوبت زمانی برای فکر کردن می رسد. فضانورد در محلی که دیگران مزاحمش نمی شوند دقایقی تنها می ماند تا در سکوت و تنهایی تمرکز فکری پیدا کند.

بدشگون دانستن کلمه آخرین بار!

یکی از قوانین نانوشته آن است که هیچگاه در روز های قبل از پرواز برای هیچ کاری از کلمه روسی “последний” ( به معنای آخر یا آخرین) استفاده نشود مثلا نگویند « آخرین شام » یا « آخرین روز » « آخرین پرواز سال» بلکه به جای آن کلمه“крайний” به کار می برند که معنای « مجاور» یا « کناری» را می دهد. این عقیده ریشه ای بسیار کهن دارد و بر می گردد به نیروی دریایی دوره تزار، آنها بکار بردن این کلمه را بدشگون می دانستند.

بدرقه فضانوردان با آهنگ «چمنزارهای سرسبز»

در زمانی که کیهان نوردان هتل را برای رفتن به سالن آماده سازی قبل از پرتاب ترک می کنند، رسم است که آهنگ «چمنزارهای سرسبز» برای آنها پخش می شود و آنان با این آهنگ بدرقه می شوند.

تبرک با آب مقدس، سنتی تازه در پرتاب‌های روسیه

در آخرین مرحله خروج از هتل، یک کشیش کلیسای اورتدوکس روسیه با خواندن دعا و پاشیدن آب مقدس، آنها را متبرک می کند. البته این رسم در دوران شوروی وجود نداشت و می توان گفت مبتکر آن الکساندر ویکتورنکو، فرمانده ناو کیهانی سایوز- 20 بود که قبل از حرکت، تقاضا کرد کشیشی را برای انجام چنین مراسمی را در هتل حاضر کنند. بعد از او، این کار به عنوان یک سنت وارد بایکونور شد و حتی موشک ها هم قبل از حرکت به طرف سکوی پرتاب توسط یک کشیش تبرک می شوند.

پس از خروج از هتل، کیهان نوردان و همراهانشان با دو اتوبوس عازم ساختمان شماره 254 می شوند تا در آنجا آخرین معاینات از آنها به عمل آید و لباس فضایی را بپوشند. در این ساختمان آنها ضمن پوشیدن لباس مخصوص، آخرین آزمایش ها را با حضور کارشناسان از لباس به عمل می آورند که هیچ نقص و عیبی در آن نباشد. سپس به اتاق شیشه ای مصاحبه می روند که خبرنگاران می توانند از آنها عکس بگیرند و یا با استفاده از سامانه های صوتی سوالی بپرسند و جوابی بگیرند. مسافت بین هتل و این ساختمان 40 دقیقه طول می کشد.

در مرحله بعد این گروه به محل پرتاب حمل می شوند. در بین راه یکی از رسم های عجیب و غریب باید صورت گیرد.

قضای حاجت اجباری به تقلید از گاگارین!

گفته می شود در زمانی که گاگارین به طرف سکوی پرتاب برده می شد احساس کرد به توالت احتیاج دارد. با توجه به این که معلوم نبود برای مراحل قبل از پرتاب چقدر باید منتظر بماند، برای جلوگیری از پر شدن کیسه ای که برای ادرار در لباس فضاییش پیش بینی شده بود، تصمیم گرفت در بین راه خود را راحت کند! به همین دلیل اتوبوس را در بین راه نگهداشتند و او پیاده شد و در کنار لاستیک اتوبوس کارش را انجام داد! این کار به عنوان یک رسم باقی ماند و در هر نوبت، اتوبوس در بین راه می ایستد و همه مردان فضانورد پیاده می شوند و آنرا انجام می دهند!!! خوشبختانه کیهان نوردان زن از این قانون معاف هستند.

به هر حال پس از رسیدن اتوبوس به منطقه سکوی پرتاب، کیهان نوردان از آن پیاده شده و در میان ابراز احساسان حاضران خود را به نقطه « اعلام آمادگی» می رسانند. در اینجا سه مربع مستطیل، جای ایستادن مهندس پرواز، فرمانده ناو و بالاخره کیهان نورد پژوهشگر را مشخص کرده است. سه فضانورد در حالت خبردار می ایستند و رئیس کمیسیون دولتی پرواز نیز روبروی آنها. سپس فرمانده در حال دادن احترام نظامی « آمادگی خود و افراد تحت فرمانش را» برای انجام ماموریت اعلام می کند.

رئیس کمیسیون هم با آرزوی موفقیت، به آنها اجازه پرواز می دهد. سپس فضانوردان توسط تعداد کمی از افراد برای سوار شدن به سفینه بدرقه می شوند و بقیه محوطه را ترک می کنند. در پای سکوی پرتاب آخرین عکس های قبل از سفر هم گرفته می شود و کیهان نوردان به همراه چند کارشناسی که باید آنها را در سوار شدن به سفینه، آخرین بررسی سامانه های ناو و بالاخره بستن در کمک کنند با آسانسور عازم محل ورودی به ناو می شوند.

عروسک نمادین فضا

در داخل ناو هر کدام از آنها در جای خود قرار گرفته و یا تسمه های ویژه بسته می شوند. تنها چیزی که در سفینه تقریبا آزاد است یک عروسک کوچک است که از سقف آویزان می شود. این عروسک شاخص رسیدن به مسیر جاذبه صفر یا بی وزنی است و به طور نمادین به مرکز هدایت پرواز و کیهان نوردان نوید می دهد که به مدار زمین رسیده اند. گفتم نمادین برای آن که آنها از طریق دستگاه ها و ارتباط های مرکز هدایت پرواز، لحظه به لحظه از وضعیت ناو باخبر هستند.

پس از قرار گرفتن ناو سایوز در مدار زمین، به طور معمول حال کسانی که قبلا به فضا سفر نداشته اند چندان خوب نیست. تهوع و سردرد امری عادی بشمار می رود. برای مبارزه با این حالت که خوشبختانه یکی دو روز بیشتر ایجاد مزاحمت نمی کند، داروهای ویژه از جمله آمپول هایی در ناو وجود دارد که در صورت بروز این وضعیت استفاده می شود.

استقبال با نان و نمک در ایستگاه فضایی

سفر مستقل ناو کیهانی در مدار برای ردیابی ایستگاه فضایی و عادت کردن با شرایط بی وزنی معمولا دو روز به طول می انجامد. پس از آن که سفینه به ایستگاه متصل شد و مراحل فنی هماهنگ سازی صورت گرفت، دریچه بین آنها باز می شود و تازه واردین به ایستگاه می روند. در اینجا رسم روسی استقبال با نان و نمک اجرا می شود. سرنشینان ایستگاه از مهمانان با نان و نمک استقبال می کنند و آنها هم لقمه کوچکی نان را برداشته به نمک زده و می خورند.

مراسم پس از بازگشت

در بازگشت به زمین نیز رسوم خاصی رعایت می شود. پس از آن که سفینه به سلامتی بر زمین نشست. کارشناسان دریچه ورودی را باز می کنند. قبل از هر چیز ، فرمانده ناو باید اسناد و مدارکی را که از فضا با خود آورده به کارشناس مربوطه تحویل دهد. در مرحله بعد، آنها را از سفینه بیرون می کشند و در صندلی های راحتی مخصوصی قرار می دهند. پس از معاینات اولیه پزشکی و تایید سلامتی، معمول است که فضانوردان با گچ روی سفینه را امضا می کنند. سپس توسط بالگرد های نظامی به منطقه کوستانا حمل می شوند. قبل از رسیدن، آنان سالن داخل بالگرد را هم باید به یادگار امضا کنند.

آداب فضایی روس‌ها

در کوستانا نخستین مراسم خوش آمدگویی برای آنها اجرا می شود که بخشی از آن اهدای لباس قزاقی به کیهان نوردان است.پس از انجام مرحله نهایی معاینات و تایید سلامتی، کیهان نوردان به مسکو اعزام می شوند. یک مصاحبه بسیار کوتاه و سپس قرار گفتن در قرنطینه تا اخذ مجوز از پزشکان مجوز قطعی « زندگی عادی» مرحله بعدی کار کیهان نوردان است که معمولا بیش از دو هفته طول نمی کشد. البته در مورد کیهان نوردانی که پرواز های طولانی مدت داشته اند ، پس از این مرحله هم محدودیت های نسبی وجود دارد و آنها باید تا چند ماه زیر نظر گروه پزشکی زندگی عادی خود را انجام دهند.

مراسم تجلیل در شهرک ستاره ای

حدود 2 هفته بعد، مراسم اصلی تجلیل در شهرک ستاره ای برگزار می شود. در این مراسم در حالی که دسته موزیک نظامی آهنگ هیجان انگیزی را می نوازد،کیهان نوردان که با خودروی مخصوص تا کنار مجسمه گاگارین آمده اند، دسته های گلی را به پای تندیس او می گذارند پس برداشتن عکس های یادگاری در کنار مجسمه گاگارین، در میان جمع عکاسان خبری، به طرف « خانه کیهان نوردان» حرکت می کنند. در پای پله های ورودی، چند دختر با لباس های محلی روسی با نان و نمک به استقبال آنها می آیند. کیهان نوردان تکه کوچکی نان را به نمک زده و می خورند.

« خانه کیهان نوردان» یک مجتمع بزرگ است که بخش های مختلفی از قبیل فروشگاه، رستوران، موزه سالن های اجتماعات و پذیرایی دارد. در سالن بزرگ و با شکوه اجتماعات، دعوت شدگان ویژه، منتظر مسافران بازگشته از فضا هستند. کیهان نوردان و مسوولان بلندپایه بر روی سن در جایگاه های خاص خود می نشینند. سپس نمایندگان سازمان ها، موسسات فضایی و مقامات دولتی یکی بعد از دیگری سخنرانی کرده و مدال ها، نشان ها و هدایای خود را به کیهان نوردان اهدا می کنند. سپس کیهان نوردان نیز سخنرانی کرده و احساسات خود از سفر را بیان می‌کنند.

بعد کیهان نوردان به سالن کوچکتری آمده، پشت میزی طولانی می نشینند و عکس و دفتر و دیگر موارد علاقمندان را امضا می کنند. پس از حدود 15 دقیقه، مهمانان عادی باید سالن را ترک کنند و کیهان نوردان و مهمانان خاص به سالن پذیرایی دعوت می شوند.

به این ترتیب مراسم سنتی سفر به فضا که از شهرک ستاره ای آغاز شده بود در همانجا پایان می یابد.»