رصد به معنای دیدن یا تماشای اجرام آسمانی یا پدیده‌های نجومی در شب و یا در روز. مثلاً دیدن ماه با تلسکوپ، دیدن خورشید گرفتگی، عبور یک دنباله‌دار از آسمان، بارش شهابی و ده‌ها پدیده دیگر را در نجوم رصد می‌گویند. امروزه در مقایسه با سده‌های پیشین رصد خیلی جذاب و در ضمن راحت و آسان می‌باشد. حتا اگر بخواهیم منجم یا اخترشناس را بر اساس معیار‌های امروزی تعریف کنیم، به کسی منجم گفته می‌شود که اجرام آسمانی را با ابزار پیشرفته مانند تلسکوپ دیده باشد. بنابرین شما نمی‌توانید با یک تعریف واحد اخترشناسان درگذشته و حال را مشخص نمایید. امروزه با استفاده از تلسکوپ‌های پیشرفته و مجهز به کمپیوتر می‌توانید در یک شب چندین جرم آسمانی را رصد کنید. رصد با تلسکوپ از آن جهت جذاب و زیباست که می‌توانید جزئیات سطح ماه، خوشید، سیارات و اقمار را ببینید. جدا از خورشید و سیارات و ستارگان، تلسکوپ به شما امکان دیدن یا رصد اجرام اعماق آسمان مانند کهکشان‌ها، سحابی‌ها، خوشه‌های ستاره‌ی و ستاره‌های دوتایی و چند تایی را می‌دهد. پس رصد به معنای دیدن چیزیست که با چشم غیر مسلح نمی‌توان دید.

یونس بخشی، رییس انجمن نجوم افغانستان در خصوص این‌که تحت چه شرایطی برنامه رصد را اجرا می‌کنند، می‌گوید: «نخست از همه باید آسمان بالای سر شما صاف باشد، در غیر آن نمی‌توانید حتا با تلسکوپ از پشت ابر‌ها اجرام آسمانی را ببیند. در ضمن برای رصد اجرام کم نور هرچه می‌توانید باید از محیط شهری یعنی از فضای آلوده به نور و گرد و غبار دور بروید. افغانستان به علت این‌که خیلی از شهر‌ها و روستا‌هایش هنوز کاملأ برق ندارد، آسمان خوبی برای رصد دارد. بزرگ‌ترین مزاحمت برای رصد‌های نجومی نور افگن‌ها و چراغ‌هایی اند که باعث آلودگی نوری در شهر کابل می‌شوند. در گذشته آسمان کابل آن‌قدر تاریک و زیبا بود که می‌توانستید راه شیری – مرکز کهکشان- مان را با چشم غیر مسلح ببینید. امروزه به علت آلودگی نوری اکثر شهر‌های جهان آسمان تاریک و زیبایی‌های شب را از دست داده‌اند. اتحادیه بین‌المللی نجوم از سال ۲۰۰۹ بدین‌سو طرحی را برای احیا و حفظ تاریکی آسمان در شهر‌ها براه انداخته است. بر اساس این طرح انجمن‌ها و مراکز نجومی با شهرداری‌ها همکاری می‌کنند تا نور‌های شهری طوری نصب و تنظیم شوند که به سمت زمین نور افشانی کنند نه به سمت آسمان. ما برای احیای تاریک آسمان شهر کابل هنوز اقدام خاص نکرده‌ایم و فکر نمی‌کنم، شهرداری کابل اصلاً چیزی در این مورد بداند. ولی در آینده قصد داریم این پیشنهاد را به مقامات شهرداری مطرح نماییم تا بتوانیم در حفظ زیبایی‌های آسمان شب کابل موثر واقع شویم.»

این‌که انجمن نجوم افغانستان با کدام افزار به سراغ برنامه رصد می‌رود، رییس این انجمن می‌گوید: «اگر فقط رصد ماه یا سیارات باشد با یک تلسکوپ کوچک هم می‌توانیم انجام دهیم. زیرا هدف دیدن ما از اجرام آسمانی بزرگ دیدن آن نیست، بلکه می‌خواهیم جزئیات آن را ببینیم. اکثر کسانی که هنوز با تلسکوپ آشنا نیستند و هنوز از طریق تلسکوپ به ماه، سیارات یا خورشید ندیده‌اند، هیجان زده‌اند و انتظار دارند بسیار بزرگ ببینند. به همین خاطر اغلب از ما می‌پرسند که تلسکوپ شما چه‌قدر بزرگ نشان می‌دهد. من سعی می‌کنم به آن‌ها بفهمانم که هدف ما دیدن جزئیات در سطح یک سیاره یا ماه است و نه بزرگی آن. پس باید تصور شما نسبت به رصد و کارایی تلسکوپ کاملأ تغییر کند. اجرام آسمانی صد‌ها میلیون کیلومتر یا چندین سال نوری از ما فاصله دارند، بنابرین شما تا یک حدی می‌توانید این اجرام را بزرگ ببینید. ولی باز تکرار می‌کنم که هدف ما از رصد توسط تلسکوپ دیدن جزئیات است نه بزرگ دیدن. برای این کار لازم نیست زیاد پول خرچ کنید و تلسکوپ‌های گران قیمت بخرید. مثلاً به کمک یک تلسکوپ پنج اینج، می‌توانید کوه‌ها، دره‌ها و دشت‌های ماه را با جزئیات ببینید. امروزه پر طرفدارترین ابزار برای رصد تلسکوپ می‌باشد، ولی می‌توانید با یک دوربین دوچشمی هم خیلی از اجرام آسمانی را با جزئیات ببینید. دوربین دو چشمی برای رصد خوشه‌های ستاره‌ی، ستاره‌های دوتایی و چند تایی و اقمار سیارات بسیار خوب است.»

انجمن نجوم افغانستان در پیوند به نتایج این برنامه این طوری می‌گوید: «همه اجرام در فضا همیشه در حرکت هستند و این باعث می‌شود گاهی اوقات اجرام آسمانی در کنار هم یا به دنبال هم دیده شوند. به زبان ساده‌تر گاهی اوقات مقارنه، تقابل و یا هم ردیفی اجرام فرصت خوبی را برای رصد گران فراهم می‌سازد. اغلب اوقات رصد‌های ما فقط برای کسانی است که تا کنون اجرام آسمانی را با تلسکوپ ندیده‌اند، اما گاهی اوقات فقط اعضای انجمن نجوم برای رصد می‌روند و هدف از چنین برنامه‌های رصدی عکاسی از اجرام اعماق آسمان است، برگزاری پروژه‌های رصدی مانند مقارنه سیارات، اختفا- قرار گرفتن یک جرم آسمانی نزدیک‌تر در مقابل جرم دورتر- دیدن لکه‌های خورشید. زیرا در یک دوره یازده ساله و به علت تغییر فعالیت‌های مقناطیسی، در سطح خورشید لکه‌های سیاه به‌وجود می‌آید. هر قدر لکه سیاه بیشتر باشد به همان اندازه باعث تغییر در آب و هوای همه سیارات به‌شمول زمین می‌گردد. اما دیدن خورشید در روز انجام می‌شود و به کمک فلتر‌های خاص. هرگز نباید با چشم غیر مسلح به سمت خورشید دید. گاهی اوقات اعضای انجمن نجوم افغانستان همزمان با چندین منجم در دیگر کشور‌ها پدیده‌های نجومی را رصد می‌کنند و عکس می‌گیرند. رصد همزمان از چندین کشور با هدف اندازه گیری فواصل بین ستاره‌ها و سیارات و یا هم برای اندازه گیری پدیده‌ای به‌نام پارالوکس انجام می‌شود. وقتی شب‌ها برای رصد می‌رویم، تنها با تلسکوپ کار نمی‌کنیم، بلکه از صورت‌های فلکی- ترکیبی از چندین ستاره که شکل حیوانات و انسان‌ها را در آسمان مجسم می‌سازد- حرکت ستارگان، سیارات و سحابی‌ها- ابر‌های عظیمی که بعد از مرگ ستاره‌ها باقی می‌مانند- عکس برداری می‌کنیم. طیف سنجی نور ستارگان یکی دیگر از اهداف رصد‌های ماست. از طریق سنجش و تعیین طیف- نور در طول موج خاصی از تابش الکترومقناطیس- ستارگان و کهکشان‌ها شما می‌توانید بفهمید که آیا همان جرم آسمانی به سمت شما در حرکت است و یا از شما در حال دور شدن است. ادوین‌هابل در سال‌های ۱۹۲۰ به‌وسیله رصد طیف یک سلسله اجرام آسمانی فهمید که جهان هستی ما نه تنها از یک کهکشان- کهکشان راه شیری- بلکه از صد‌ها میلیارد کهشکان ساخته شده است. این کار‌هابل در واقع جهان ما را از یک کهشکان به صد‌ها کهکشان وسعت بخشید و ما وارد مرحله سوم در تاریخ اخترشناسی شدیم. حالا اخترشناسان می‌دانند که جهان هستی با سرعت نور در حال انبساط یا بزرگ شدن است. اما هدف عمده برنامه‌های رصدی انجمن نجوم افغانستان ایجاد فرصت برای علاقه‌مندان است تا بتوانند ماه، سیارات و خورشید را ببینند.»

آقای بخشی با نگرانی از چالش‌های امنیتی که مانع فعالیت بیشتر انجمن نجوم افغانستان می‌شود، می‌گوید: «اگر مشکل و موانع امنیتی نبود، تا حال می‌توانستیم برنامه‌های رصدی زیادی را برگزار کنیم. به علت مشکلات امنیتی ما نمی‌توانیم به نقاط دور و تاریک برویم. البته در اکثر موارد قبل از رفتن به یک محیط تاریک پوسته‌های امنیتی نزدیک به همان محل را مطلع می‌سازیم و حتا دعوت می‌کنیم تا با ما یکجا به رصد بیایند. دو سال قبل یک شب به روستایی به‌نام قلعه آخوند در سرای خواجه در شمالی کابل رفتیم، اما دیری نگذشت که دو رنجر پولیس به سراغ ما آمدند. خوب حق داشتند زیرا تا کنون کسی را با تلسکوپ که در نگاه اول شبیه یک اسلحه سنگین است، ندیده بودند. وقتی از نزدیک دیدند، مطمئن شدند که ما کار علمی می‌کنیم و حتا از دیدن سیاره زحل و خوشه پروین- یک خوشه ستاره‌ی- لذت بردند. به علت خطر‌های امنیتی و عدم آشنایی روستائیان با تلسکوپ بیشتر اوقات سعی می‌کنیم برنامه‌های رصدی خود را در نزدیکی‌های حومه شهر برگزار کنیم. مثلاً برای رصد ماه و سیارات به سمت شهرک امید سبز می‌رویم، زیرا هم آسمان تاریک دارد و هم برای ما قابل دست‌رس می‌باشد.»

منبع : روزنامه اطلاعات روز  افغانستان