بارش شهابي اسدي

كساني كه بارش شهابي اسدي را در سالهاي 81-1377 رصد كرده اند، موفق به مشاهده يكي از مهيج ترين پديده هاي نجومي دهه هاي اخير شده اند. از اين بين بارش اسدي 1378 ويژگي خاصي داشت. رصدگران ايراني چند ماه پس از مشاهده آخرين كسوف قرن،چشم انتظار رگبار شهابي اسدي بودند. پيش بيني ها نشان مي داد كه اوج بارش شهابي در ساعت 5:30 با شدت چند هزار شهاب در ساعت رخ خواهد داد. ايران و كشورهاي آسياي غربي بهترين شرايط را براي رصد داشتند چرا كه در زمان اوج و در تاريكي سحرگاه، كانون بارش در ارتفاع قابل توجهي قرار داشت.

انتظار به پايان رسيد و همانطور كه پيش بيني شده بود رصدگران ايراني شاهد يكي از با شكوه ترين بارش هاي شهابي بودند. آسمان شهاب باران مي شد. در يك لحظه دهها شهاب اسدي در آسمان ظاهر مي شدند. تعدا شهابها به حدي بود كه فرصت چشم برهم زدن را هم نمي دادند.

وقتي ذرات گرد وغباري كه در فضاي بين سيارات قرار دارند وارد جو زمين مي شوند در اثر سرعت بالا و اصطكاك شديد به وجود آمده مي سوزند و به صورت شهاب ديده مي شوند. در آسماني صاف و تاريك ممكن است در هر ساعت چند شهاب مشاهده كنيد كه در نقاط مختلف آسمان ظاهر و به سرعت محو مي شوند. اما در شبهاي خاصي از سال تعداد شهابها به يكباره زياد مي شود كه به اين پديده«بارش شهابي» گفته مي شود. بارش هاي شهابي در اثر ورود توده اي از ذرات به جو زمين به وجود مي آيند. اين ذرات با سرعت هاي زياد(چند ده كيلومتر در ثانيه) و تقريبا" به طور موازي وارد جو مي شوند. در نتيجه از ديد ناظر زميني به نظر مي آيد كه همه شهابها از يك نقطه آسمان خارج مي شوند كه به اين نقطه كانون بارش گفته مي شود.

كانون بارش در هر صورت فلكي باشد، بارش شهابي به نام آن خوانده مي شود. منشاء بسياري از بارش هاي شهابي، دنباله دارها هستند. اين صخره هاي يخي با حركت خود ذرات ريزي به جا مي گذارند. با نزديك شدن دنباله دار به خورشيد تعداد ذرات به جا مانده افزايش مي يابد. بنابراين مدار دنباله دار مملو از ذراتي مي شود كه با همان سرعت دنباله دار و تقريبا" در همان مدار به دور خورشيد گردش مي كنند. به دليل حركت متناوب زمين به دور خورشيد ، سياره ما در زمان مشخصي از سال به نزديكي مدار دنباله دار مي رسد و با برخورد به اين ذرات بارش شهابي رخ مي دهد.

ظهور چشمگير بارش اسدی 1799 را بسياری از دريانوردان و ساکنان قاره آمريکا رصد کردند. در سال1833نيز بارش اسدی شگفتی آفريد. در مدت چند ساعت تعداد شهاب ها به هزاران عدد در ساعت رسيد . بطوريکه بسياری تصور کردند،جهان به پايان رسيده است. در اين سال رصدگران با مشاهده شهاب ها، کانون بارش را تشخيص دادند.

در سال ۱۸۳۷ ، «هاينريش اولبرس» با بررسی بارش اسدی در دهه های گذشته ، دوره فعاليت آن را ۳۳ يا 34 سال تعيين کرد. در آن زمان مشخص شد كه منشاء بارش شهابي اسدي دنباله دار تمپل-تاتل است كه به تازگي كشف شده بود. در دهه هاي بعدي بارش شهابي اسدي فعاليت چشمگيري نداشت اما در سال۱۹۶۶ شهابهاي اسدي غوغايی آفريدند. در مدت کوتاهی آسمان پر از شهاب شد. بطوريکه برخی از رصدگران در آمريکای شمالی از ظهور30 شهاب در يک ثانيه خبر دادند !

دنباله دار تمپل-تاتل در آخرين گذر خود در نهم اسفند1377 به حضيض مدارش رسيد. در اين سال اوج بارش 20 ساعت زودتر از زمان پيش بينی شده اتفاق افتاد .آنهايی که موفق به رصد آن شدند آذر گوی های بی نظيری را ديدند.در سال 1378 بارش اسدی در5:30 صبح ۲۷ آبان با ZHR حدود۳۷۰۰ به اوج خود رسيد. در اين زمان کانون در ارتفاع زيادی قرار داشت و بسياری از ساکنين خاور ميانه توانستند شاهد اين آتش بازی آسمانی باشند.در سال 1379تعداد شهابها افت کرد بطوريکه در زمان اوج مقدار ZHR از۵۰۰ بالاتر نرفت. در سالهای ۸۰ و۸۱ بارش اسدی دارای دو اوج مشخص بود و مقدار ZHR آن به حدود ۳۰۰۰ رسيد. همانطور كه پيش بينی شده بود دوره رگبارهای آن به پايان رسيده است. در سالهاي 85-1382 بارش شهابي اسدي فعاليت نسبتا" معمولي(60- 15 (ZHR= داشته است.

پيش بيني بارش هاي شهابي كار پيچيده اي است. دنباله دار ها اجرام سبك و تاثير پذيري هستند. بنابراين به راحتي تحت تاثير ديگر سيارات قرار مي گيرند. اين عامل در مورد دنباله دار هاي كوتاه دوره (مانند دنباله دار تمپل-تاتل) مهمتر است. اثرات گرانشي باعث مي شود كه مدار دنباله دار در هر بازگشت دقيقا" يكسان نباشد بنابراين در بازگشت هاي مختلف دنباله دار ذرات پخش شده از آن در فواصل مختلفي از مدار زمين قرار مي گيرند. اختلالات سيارت (به ويژه سياره مشتري) باعث مي شود كه توده ذرات به جامانده از دنباله دار جابه جا شود. جرم ، سرعت ذرات پرتاب شده از دنباله دار نيز متفاوت است. براي پيش بيني اثرات گرانشي وارد شده مي بايست مجموعه اي از اثرات گرانشي متقابل(خورشيد، زمين ، مشتري و توده ذرات) را در نظر گرفت. اصطلاحا" بايد يك سيستم چند ذره اي را مورد بررسي قرار داد. كار پيچيده اي كه احتياج به كامپيوترهاي پرسرعت دارد. علاوه بر اثر گرانشي ، فشار تابشي خورشيد نيز باعث پهن شدگي و تغيير توزيع ذرات مي شود.در نتيجه توزيع جرم در توده ذرات دچار تغيير مي شود و براي پيش بيني شدت بارش، نيازمند تعيين توزيع ذرات هستيم.

اوج اوليه (ذرات زمينه بارش اسدي) در ساعت 6:20 صبح روز 28 آبان اتفاق مي افتدكه ZHR شهابهاي بارش اسدي 15 شهاب در ساعت خواهد بود. بهترين مكان براي مشاهده اين شهابهاي آفريقا، اروپا و آسياي غربي است. اما پيش بيني ها نشان مي داد كه در سال 1386 علاوه بر اوج اوليه ، افزايش نسبي در تعداد شهابها رخ خواهد داد.

Mikhail Maslov (از كشور روسيه) با كمك محاسبات مداري ذرات دنباله دار ، نشان داد كه امسال زمين از بين ذراتي عبور مي كند كه از عبور سال 1932 دنباله دار تمپل-تاتل به جا مانده اند. محاسبات او نشان مي دهد كه اين اوج به وقت رسمي ايران در ساعت 2:35 بامداد 29 آبان اتفاق مي افتد. و ZHR حاصل از اين برخورد به 60 مي رسد.

Jeremie Vaubaillon (محقق فرانسوي از موسسه فن آوري كاليفرنيا) كه اين اوج 2 دقيقه زودتر ( ساعت 2:33 بانداد 29 آبان ) اتفاق بيافتد. وي در اين زمان فاصله زمين را از مركز توده سال 1932 ، 0.00098 واحد نجومي محاسبه كرده است.

Esko Lyytinen (از كشور فنلاند) پيش بيني كرده است كه اين اوج بارش اسدي كمي زودتر يعني در ساعت 2:06 بامداد با ZHR حدود 30 شهاب در ساعت رخ دهد.

نكته اي كه تمام كارشناسان بر آن اتفاق نظر دارند اين است كه اوج بارش اسدي امسال با عبور زمين از ميان توده 1932 در صبح 29 آبان رخ خواهد داد. اما پيش بيني مي شود كه ذرات اين توده كم جرم باشند بنابراين شهابهاي اسدي امسال نسبتا" كم نور خواهند بود.

نخستين پرسش منجمان آماتور برای آغاز رصد بارش های شهابی اين است که چه چيز هايی را بايد رصد کنيم؟ چگونه رصد کنيم و رصد هايمان را ثبت کنيم ؟ پاسخ اين پرسش وابسته به هدف از رصد بارش شهابی است. گاهی رصدگر با وجود آنکه دلباخته ی زيبايی های آسمان شب است اما فقط به منظور تماشای اين پديده چشم به آسمان دوخته است . او از ديدن هر تير شهاب لذتی بی اندازه می برد . اما رصدگر ديگری قصد دارد در کنار اين شوق زيبا ، کار علمی انجام دهد . در اين حالت بايد در ثبت مواردی از بارش شهابی کوشش کند تا گزارش او کاربرد علمی داشته باشد . هر شهابی که در آسمان ظاهر می شود ، دارای مشخصاتی است که لازم است ابتدا با آنها آشنا شويم :

شهاب ها هم مانند ستاره ها درخشندگی متفاوتی دارند که با مقياس قدر بيان می شود.قدر شهاب بيانگر مقدار روشنايی آن در هنگام اوج درخشش است. قدر شهاب را به کمک مقايسه ی درخشندگی اش با ستاره ها می توان تعيين کرد که البته اين کار تقريبی است و با تمرين و تجربه می توان دقت آن را بالا برد

برخی از شهاب ها رد بلند و برخی ديگر ردی کوتاه دارند . طول ظاهری مسيری که يک شهاب طی می کند طول رد گفته می شود و بر حسب درجه بيان می شود. برای اندازه گيری اين کميت می توانيد از همان مقياس های رايج زاويه سنجی استفاده کنيد .

شهاب ها رنگ های مختلفی دارند . وقتی جسم سازنده ی شهاب ( شهابواره ) وارد جو می شود ، با برخورد به مولکول های گاز می سوزد و گرمای آن موجب يونيزه شدن گازهای اطراف می شود . رنگ شهاب نشان دهنده ی رنگ عنصری است که بيش از همه يونيزه شده است .

*ZHR*	*سرعت* *ذرات ورودی( Km/s*)	*بعدکانون بارش*	*ميل* *کانون بارش*	*بيشينه فعاليت*	*دوره فعاليت*	*نامبارش***
۵	۳۰	۱۹۵	۴-	۴ فروردين	5 بهمن - ۲۶فروردين	سنبله ای
15	۴۹	۲۷۱	۳۳+	۲ ارديبهشت	۲۷ فروردين - ۵ ارديبهشت	شلياقی
۶۰	۶۶	۳۳۷	۰۱-	١۶ ارديبهشت	۳۰ فروردين - ۷ خرداد	اتا – دلوی
۵	۳۰	۲۴۷	۲۲-	۳۰ ارديبهشت	۲۶ فروردين - ۲۴ تير	قوسی
۵	۳۵	۳۴۰	۳۰-	۶مرداد	۲۴ تير - ۱۹ مرداد	حوت جنوبی
۲۰	۴۰	۳۳۹	١۷-	۶مرداد	۲۱ تير - ۲۸ مرداد	دلتا-دلوی جنوبی
۵	۴۰	۳۳۴	2+	۲١ مرداد	۲۴ تير - ۳ شهريور	دلتا-دلوی شمالی
۱۰۰	59	۴۷	۵۷+	۲۲مرداد	۲۷تير - ۳ شهريور	برساووشی
۶	۲۵	۲۸۶	۵۹+	۲۷مرداد	۰۴مرداد- ١۰ شهريور	کاپا-دجاجه ای
١۰	۶۶	۸۵	۴١+	١۰ شهريور	۳ شهريور- ١۵ شهريور	آلفا-ارابه رانی
متغير	۲۰	۲۶۲	۵۴+	۱۷ مهر	14 تا 18مهر	تنينی
۲۰	۶۶	۹۵	۱۶+	۳۰ مهر	۱۰ مهر - ۱۶ آبان	جباری
۱۴	۲۷	۵۳	۱۲+	۱۴ آبان	۹مهر- ۴ آذر	ثوری جنوبی
۷	۲۹	۵۸	۲۱+	۲۱ آبان	۹مهر- ۴ آذر	ثوری شمالی
متغير	۷۲	۱۵۳	۲۲+	۲۸ آبان	۲۳- ۳۰ آبان	اسدی
۱۲۰	۳۵	۱۱۲	۳۳+	۲۳ آذر	۲۶-۱۶آذر	جوزايی
١۰	۳۳	۲۱۷	۷۶+	۱ دی	۲۶ آذر-۵ دی	دبی
۱۲۰	34	۲۲۹	۴۹+	۱۴ دی	۱۵-۱۱ دی	ربعی

مهمترين مشخصه هر بارش ، تعداد شهاب های آن است . بارش های شهابی هر سال در زمان مشخصی روی می دهند . در دوره ای چند روزه ، هنگامی که زمين از مدار دنباله دار مزبور می گذرد . تعداد شهاب ها به ميزان قابل توجهی افزايش و سپس کاهش می يابد . بيشترين تعداد شهاب های هر بارش را با کميتی به نام " سرعت ساعتی سمت الرأسی " ( ZHR ) بيان می کنند . ZHR تعداد شهاب های قابل مشاهده برای يک نفر در مدت يک ساعت و در شرايط مناسب است . يعنی در شرايطی که کانون بارش در سمت الرأس ( بالاترين نقطه در آسمان ) و آسمان کاملا" صاف و تاريک باشد. منظور از آسمان تاريک ، آسمانی با حد قدر ۶/۵ است.

كاري كه يك رصدگر بايد انجام بدهد تعيين شهاب بارشي و شمارش و تخمين مشخصات آن است. براي اينكه وقت و تمركز از دست نرود مي توانداز يك همكار براي يادداشت نكات بهره بگيرد.پس از پايان رصد مي توان آن را در اختيار مراكز نجومي معتبر قرار داد و به بررسي و تجزيه وتحليل داده ها پرداخت.

در سالهاي گذشته كه بارش اسدي به صورت رگبار شهابي (بيش از 1000 شهاب در ساعت) ظاهر شد ديگر فرصتی برای ثبت تمام مشخصات شهاب ها نبود. در چنين شرايطی رصدگران مهمترين مشخصه ها مثل تعداد شهاب های بارش در بازه های زمانی مختلف و وضعيت رصدی آسمان( مثل حد قدر و در صد ابری بودن آسمان ) را ثبت مي كنند. اما وقتي تعداد شهابها خيلي زياد نباشد ثبت مشخصات شهابها امكان پذير است.

بهترين مكان براي مشاهده اوج بارش شهابي اسدي امسال آسياي غربي و خاورميانه است. رصدگران اين مناطق اوج بارش را در ساعاتي خواهند ديد كه صورت فلكي اسد ارتفاع قابل توجه‌اي دارد.

امسال ماه مزاحم رصد نخواهد بود. ماه تقريباً در تربيع اول قرار دارد و در نيمه شب غروب مي كند. همانطور كه اشاره شد علاوه بر اوج پيش بيني شده ، بارش شهابي اسدي از چند روز قبل فعاليت معمولي خود را دارد و شهابهاي آن قابل مشاهده خواهند بود. به اين نكته توجه داشته باشيد هر چه رصدگاه انتخابي شما تاريكتر باشد امكان مشاهده شهابهاي بيشتري خواهيد داشت. رصد و ثبت دقيق شهابهاي اسدي مي تواند كمك قابل توجه‌اي در بررسي مدل ها و پيش بيني ها داشته باشد.