نواختر به معنی ستاره " تازه" و " نو" ريشه در زبان لاتين دارد و از آن برای توصيف افزايش نورانيت يک ستاره که برخی اوقات اين افزايش چندان زياد نيز نمی باشد ، استفاده می شود .  انسان ازگذشته های دور با کنجکاوی زيادی، ساعتها به آسمان خيره می شد و در کشف اسرار آن تلاش وافری می نمود و به تدريج آشنايي نسبی ای از موقعيت اجرام سماوی يافت ، اين موضوع در اغلب فرهنگها به چشم می خورد . معمولا ظهور وقايع ناگهانی از جمله دنباله دار ها ، شهابها ، نواخترها آغاز فصل جديدی از افسانه ها و صحبت بر سر خوش يا بد شگون بودن آن رويداد بوده است.  در اين بين، چينيــها با دقت بسياری اين پديــده ها را دنبال می کردند . قديمـی ترين گزارش ثبت يک ستاره نو ( نواختر ) به حدود ۱۳۴ قبل از ميلاد باز می گردد . و از آن زمان تا سال ۱۹۰۰ م. ظهور قريب به ۱۶۰ نواختر گزارش شده بود .با پيشرفتهای به وقوع پيوسته در فن آوری های اپتيکی و متعــاقبا" برنامه ريزيهای منسجم باعث شده است که اين تعداد در يکـــصد سال اخير به دو برابر افزايــش بيابد. 

نواخترها به کمک طيف و افزايش نــــورانيت ظاهريشان به آسانی شناخته می شوند . ميزان تغييرات درخشندگی آنها ممکن است بيـن  ۸-۱۵ قـدر نوسان داشته باشد . نـواخترها متعلق به دسته ای از ستارگان متـغير به نام متغيرهای غير متــرقبه ( Cataclysmic Variable Star )  يا CV ها می باشند .در اين دسته از ستارگان متغير فورانهای ناشی از فرايند های هسته ای در لايه های سطحی ستاره (نواختر) و يا در اعماق آنها ( ابرنواختر) روی می دهد . معمولا در يک انفجار نواختری شاهد يک مجموعه دو مولفه ای بسيار نزديک با تناوب ۰/۰۵  تا ۲۳۰ روز  هستيم که  مولفه اصلی آن يک کوتوله سفيد و مولفه دوم آن ستاره ای خورشيد مانند است . با تحول اين سيستم ، فرايند انتقال جرم از ستاره خورشيد مانند به سطح کوتوله آغاز می گردد  که منجر به تشکيل قرص برافزايشی ای پيرامون کوتوله سفيد خواهد شد .کوتوله سفيد چگال نيروی گرانشی زيادی وارد می کند و با ادامه فرايند انتقال جرم ، لايه روی يکديگر قرار گرفته و به تدريج لايه های زيرين فشرده تر می شوند . به اين تريب شرايط لازم برای آغاز فرايند هسته ای در سطح کوتوله کم کم  فراهم می گردد . آغاز اين فرايند همراه با پرتاب پوسته های بيرونی ستاره به فضا می باشد که به موزات آن دامنه نورانيت ستاره افزايش می بايد .فرايندی که منجر به فوران در انواع مختلف CV ها می گردد متفاوت است.

نواختر ها بر حسب رفتاری که از خودشان در طول يک کمينه تا بيشينه نشان می دهند به سه دسته عمده تقسيم مي گردند که عبارتند از نواخترهای سريع ( NA ) ، نواخترهای کند ( NB )  ، نواخترهای بسيار کند ( NC ) .

نواخترهای سريع :

نواخترهای سريع صعود تندی را به بيشينه درخشندگی از خود نشان می دهند و حداکثر چند روز در اين وضعيت باقی می مانند . از آن پس ، درخشندگيشان شروع به کاهش می کند و به تدريج شيب آن کاهش می يابد و ممکن است بسيار هموار گردد . در ضمن ، در طول کاهش درخشندگی ممکن است شاهد افت و خيز های مشخصی نيز باشيم .معمولا  درخشندگی ستاره در مدت يکصد روز يا حتی  کمتر  به ۳ قدر زير بيشينه خواهد رسيد .

نواخترهای کند :

نواخترهای کند افزايشی منظم تا بيشينه درخشندگی از خود نشان مدهند و از چند هفته تا چندين ماه در آن وضعيت باقی می مانند . آنها در آغاز با افت و خيزهای اندکی شروع به کم نور شدن می نمايند ، اما به تدريج اين ميزان افزايش می يابد . همچنانکه شاهد کاهش درخشندگی ستاره هستيم می بينيم که کمی پرنور شده و به بيشينه دومی می رسد و پس از آن به سمت کمينه حرکت مي کند. طول دوره کاهش ۳ قدر در اين دسته ممکن است ۱۵۰ يا بيشتر باشد .( RR Pic )

نواخترهای بسيار کند :

دسته کوچکی از نواختر ها وجود دارند که دارای منحنی نوری ای مشابه با حالتهای قبل دارند .با اين وجود ممکن است از چند سال تا يک دهه در حالت بيشينه باقی بمانند و کاهش درخشندگی آنها نيز بسيار کند تر خواهد بود .

فهرست زير مجموعه ای معروفی از نواخترهای کشف شده در سالهای اخير است که به ترتيب اولويت سال کشف عبارتند از :

·       FH - حيه ( نواختر حيه         (۱۹۷۰

·       v1500 - دجاجه ( نواختر دجاجه ۱۹۷۵ )

·       NQ - روباهک ( نواختر روباهک ۱۹۷۶ )

·       PU - روباهک ( نواختر روباهک ۱۹۷۹ )

·       PW - روباهک ( نواختر روباهک  ۱۹۸۴ شماره ۱ )

·       OS - آندرمدا ( نواختر آندرومدا ۱۹۸۶ )

·       V838- جاثی ( نواختر جاثی ۱۹۹۱ )

·       V1974 - دجاجه ( نواختر دجاجه ۱۹۷۴ )

·       V4362- قوس ( نواختر قوس ۱۹۹۴ شماره ۱)

·       V723- ذات الکرسی ( نواختر ذات الکرسی ۱۹۹۵ )

در اين قسمت دو نمونه از فهرست بالا انتخاب شده اند که به ترتيب V838- جاثی  و v1500 - دجاجه توضيح داده خواهند شد .

 V838- جاثی

راصد مشهور انگليسی جرج الکوک(G. Alcock) اين نواختر را در ساعت ۰۴:۲۵ زمان جهانی روز ۲۵ مارس۱۹۹۱ کشف کرد.داستان کشف اين نواختر بسيار جالب است .آسمان پوشيده از ابر بود ، اما الکوک تصميم گرفته بود با دوربين ۱۰×۵۰ خود از پشت پنجره اتاقش به جستجو بپردازد. هنوز بيش از نيم ساعت از آغاز کار نگذشته بود و الکوک با جديت به کار خود ادامه می داد . سرانجام ، کمی قبل از طلوع خورشيد ،ابرها پاره پاره شدند و آنچه می بايست در جلو چشمان تيز بين اين مرد ظاهر شود ، نمايان گشت . الکوک متوجه حضور جرم قدر پنجمی در صورت فلکی جاثی شد .بله ، آنچه الکوک از پشت شيشه پنجره اتاقش ديده بود چيزی جز نواختر معروف V838- جاثی نبود. علارغم کشف بصری الکوک ، وجود اين نواختر مستقلا توسط عکسبرداری م. سوگانو در  ساعت۲۰:۵۵ روز۲۴ مارس بر روی فيلم  Tri-X   نيز ثبت گرديد .

منحنی نوری نواختر V838- جاثی از تاريخ ۰۹مارس ۱۹۹۱  تا ۲۵ مارس ۱۹۹۱  ترسيم شده است .

جستجوی تصاوير نقشه بردار پالومار حاکی از آن است که دامنه فوران نواخترV838- جاثی حدود۱۳ قدر بوده که يکی از نواختر های نادر اخير است که چنين دامنه فوران بزرگی داشته است . 

 v1500 - دجاجه

 نواختر مشهور v1500 - دجاجه در بامداد روز۲۹ اوت ۱۹۷۵م. سکوت نيمکره شمالی را در هم شکست .وجود اين نواختر مستقلا توسط بسياری از راصدان گزارش شد ، از جمله مينورو هوندا  از کوراشيکی ژاپن که در بامداد روز ۲۹ در حالی که نواختر از قدر ۳ بود ،آن را کشف نمود . فردای آن روز نواختر يک قدر پرنورتر شد و به قدر۲ رسيد . سپس ، در کمتر از سه روز۳  قدر کم نور شد .   نواختر v1500 - دجاجه سريعترين،پر دامنه ترين  (۱۹ قدر ~) و در عين حال دومين نواخـــتر پرنور قرن ( پس از نواختر کشتی دم ۱۹۴۲ )  به شمار می آيد .

منحنی نوری زير تغييرات درخشندگی نواختر را از ۲۸مارس۱۹۷۵ تا۱۷ سپتامبر۱۹۸۰ نشان می دهد .

مشاهدات انجام شده پس از انفجار ۱۹۷۵  نشان می دهد که اين نواختر از دسته متغير های AM - جاثی است و متشکل از يک کوتوله سفيد با ميدان مغناطيسی قوی  می باشد .   v1500 - دجاجه سيزدهمين عضو تاييد شده اين دسته از ستارگان متغير است و در تناوب مداری  رتبه دوم(    ۳/۳ ساعت ~) را دارا است .

                                                                                   سهيل خوشبين فر

                                                   انجمن علمي پژوهشي نجم شمال

                                                          زمستان ۱۳۸۱