كو پيوس كميته اي براي صلح
كميته ي استفاده صلح آميز از فضاي ماوراي جو ( كوپيوس)
مقدمه :
حقوق فضا شاخه اي از حقوق است كه شامل قوانين داخلي و بين المللي درباره فعاليت هاي فضاي ماورا جو ميباشد. حقوقدانان بين المللي تاكنون نتوانسته اند تعريفي واحد از ماوراي جو ارايه دهند. ولي اغلب معتقدند كه فضاي ماوراي جو از پايين ترين ارتفاع از سطح دريا كهدر ان اشياي فضايي ميتوانند به دور زمين بچرخند يعني حدو.د 62.1 مايل يا 100 كيلومتر شروع ميشود.اصطلاح ماوراي جو براي نخستين بار با پرتاب اولين ماهواره دنيا يعني اسپوتنيك مطرح شد.
پس از آن دوايت آيزنهاور ريس جمهور وقت آمريك و نيكتاي خروشچف ريس جمهور شوروي سابق از سازمان ملل متحد درخواست نمودند كه مسائل حقوقي مربوط به فعاليت هاي فضايي را مورد توجه قرار دهند. اما با اين حالب اين شاخه از حقوق تا حدود زيادي نوظهور ميباشد و به نظر ميرسد تا مدت هاي مديدي دستخوش تغيير و تحولات بسياري گردد از آن جايي كه منابع فضايي معين و مشخص نميباشند استفاده از فضا بايد با رعايت اصل تساوي دولت ها و به طور منصفانه و به نفع عموم ملت ها صورت ميپذيرد.
اين كه منابع فضايي ميراث مشترك بشريت هستند مساله ي امنيت در فضا و حقوق فضايي را پيش ميكشد.
نكاتي در توسعه ي حقوق فضا
در توسعه ي حقوق فضا نكات زير بايد مد نظر قرار گيرد :
1- فضا متعلق به همه است و سو استفاده و غارت آن به معني تعدي به حقوق همگاني است.
2- از آنجايي كه استفاده از منابع فضايي بسيار هزينه بر ميباشد كشورهاي پيشرفته و ثروتمند بايد به كشورهاي در حال توسعه كمك هاي مادي و علمي بنمايند.
3- شكاف توانايي فناوري ميان كشورها بسيار زياد شده است و اين منجر به عدم برابري كشورها در حال بهره بردار از فضا خواهد گردد . بنابر اين اصل حاكميت برابر و تساوي كشورها بايد به دقت مورد توجه قرار گيرد.
4- زباله هاي فضايي ميتواند به منابع همگاني خسارات زيادي وارد نمايد كه براي حل مشكلات ناشي از آن و براي پرداخت خسارات وارده بايد قوانين ملي و بين المللي فراگيري ايجاد شود و همگان ملزم به رعايت آنها شوند.
5- ظهور فعاليت هاي فضايي تجاري در حوزه غيردولتي منجر به پديد آمدن اين پرسش شده است كه چگونه فعاليت هاي فضايي خصوصي را ميتوان نظام داد و چالش هاي موجود را بر طرف كرد؟
6- تمام راهكارهاي ارايه شده بايد مطابق با حقوق بين الملل باشد و موجب امنيت سرمايه گذاري خصوصي گردد . اين در حالي است كه كشورهاي در حال توسعه نگران اين هستند كه كشورهاي پيشرفته منابع فضا را در انحصار خود در آورند. هم اكنون همه ي فعاليت هاي حقوقي صورت گرفته درباره فضا درصدد هستند كشورها را به عضويت در معاهدات فضايي تشويق نماند و اين ذهنيت را ايجاد كنند كه معاهدات سازمان ملل متحد در چار چوب تقويت حاكميت مساوي دولت ها و تامين منافع آن ها وضع ميشوند.
كميته دايم سازمان ملل متحد براي استفاده صلح اميز از فضاي ماوراي جو. كوپيوس
با توجه با اغاز فعاليت هاي بشري در فضاي ماوراي جو و ضرورت تبين چارچوبي براي قانونمند كردن فعاليت كشورها در اين حوزه اين احساس ايجاد شد كه جامعه ي جهاني به نهادي بين المللي كه پيشگام زمينه سازي براي اين موضوع باشد نيازمند است. به طور دقيق در سال 1958 و از همان زماني كه اسپوتنيك وارد فضاي ماوراي حو گرديد و ماموريت خود را با موفقت انجام داد بسياري از كشورهاي سازمان ملل كه هركدام از آنها انگيزه هاي ويژه خود را داشتند ارايه پيش نويس سندي به مجمع عمومي سازمان ملل متحد مهمترن قطعنامه ي استفاده از فضاي ماوراي جو با شماره ي 1148 را به تصويب رساندند. در اين قطعنامه تاكيد شد كه ارسال هر شي به فضاي ماوراي جود بايد منحصرا با اهداف صلح جويانه و علمي صورت پذيرد. اين مطلب به عنوان يكي از اصول و پايه هاي محكم شكل گيري حقوق فضا در قطعنامه ي ياد شده به ساب مي آيد.
در دسامبر همان سال مجمع عمومي سازمان ملل متحد قطعنامه ي جديدي با شماره 1348 كه به طور كامل درباره فضاي ماوراي جو بود را به تصويب رساند و فضاي ماوراي جو را به عنوان ميراث مشترك بشري و به عنوان يكي از اصول مهم حقوق فضا اعلام نمود. مجمع عمومي در همين قطعنامه بنا به دلايل بسياري از جمله اغاز دوره رقابت فشرده دو ابرقدرت براي تسخير فضا ضرورت استفاده صلح جويانه از فضاي ماوراي جو بهره برداري از دستاورد هاي علمي توسعه ي اكتشافات فضايي ضرورت تدوين رژيم حقوقي فضا در قالب سندي بين المللي و مواردي از اين دست حقوق فضا را در قالب سندي بين المللي و به عنوان هدفي غايي تشكل كميته ي كوپيوس اعلام كرد. ماموريت اين كميته كه دو كميته فرعي با عناوين كميته علمي و فني و كميته ي حقوقي دارد انجام بررسي هاي علمي و فني و حقوق و مسايل مربوط به بهره برداري از فضا و ارايه گزارش ها و نتايج حاصل از اجلاص ساليانه ي مجمع عمومي سازمان ملل متحهد جهت تصميم گيري لازم ميباشد.
كميته كوپيوس به ويژه زير كميته ي حقوق آن بنيانگذار اصلي توسعه ي حقوق بين الملل فضايي شد. در واقع اين زير كميته ي حقوقي كوپيوس بود كه با ارايه ي پيشنهاد هايي گوناگون منشا وضع اصول و قواعد حقوق بين المللي حاكم بر حقوق فضا در قالب اسناد مكتوب و مصوب گرديد. از ميان اين اسناد ميتوان به چندين قطعنامه ي مجمع عمومي سازمان ملل متحد به عنوان مهم ترن اسناد موجود در زمينه ي حقوق فضا اشاره نمود. كوپيوس در سال 1958 با يازده عضو آغاز به كار نمود و در سال 1959 شكل يك كميته ي دايمي را پيدا كرد و تعداد اعضاي آن افزايش پيدا كرد. كشور عزيمان جمهوري اسلامي ايران نيز از اعضاي اين كميته است.
در خلال روزهاي نخستين برنامه فضايي رسيدن به يك اجماع همگاني بسيار آسان و سريع صورت مي گرفت و موافقت نامه هاي بين المللي مربوط نيز به راحتي به تصويب مي رسيد در حالي كه در شرايط كنوني اوضاع بسيار متفاوت از آن روزها است.در ابتدا روش تهيه ي يك پيش نويس بدين گونه بود كه كميته اي مانند كوپيوس پيش نويس يك معاهده را تهيه مينمود و آن را تصويب ميكرد.سپس اين معاهده به مجمع عمومي سازمان ملل متحد ارسال ميشد تا به راي گذاشته شود و با دست يابي به اكثريت ارا تصويب شود. در جمع عمومي بر خلاف شوراي امنيت حق وتو وجود نداشت و يك قطعنامه پس از تصويب براي سران دولت ها ارسال ميشد و رسميت ميافت.
اما هم اكنون كوپيوس يك سازمان ميان دولتي است و همان گونه كه گفته شد داراي دو كميته ي فرعي حقوقي و علمي و فني ميباشد. اين كميته چندين جلسه ي ساليانه دارد كه گزارش هاي بسياري در ان ها ارايه ميشود. كميته ي علمي و فني جهت رفع مشكلات علمي و ايجاد تسهيلات فني در استفاده از فضا ايجاد گرديده است.كميته ي فرعي حقوقي نيز به مسايل حقوقي ميپردازد و پيشنهاد هايي براي حل اين مسئله هاي ارايه ميدهد. اين پيشنهاد ها به كميته ي اصلي تسليم ميشود و در آن جا به اتفاق در اين باره تصميم گيري ميشود. نتايج حاصل به مجمع عمومي سازمان ملل متحد ارايه ميگردد. گاهي ممكن است رسيدن به اتفاق نظر درباره ي برخي از مسايل چندين سال به طول بينجامد.
كاركرد كميته هاي كوپيوس
كميته ي اصلي كوپيوس كه در بالا از آن نام برديم جهت مديريت فعاليت هاي زير كار خود را اغاز نمود.
الف – بررسي فعاليت ها و كنترل منابع فضايي
ب – بررسي وضعيت هيئت هاي نمايندگي و ديگر هيئت هاي بين المللي كه گزارش فعاليت هاي خود را به مجمع عمومي ارايه ميكنند.
پ – تقويت دسترسي به اطلاعات مرتبط با فضا
ت – همكاري بين المللي و تهيه ي گزارش در اين باره كه نشان از پذيرش تعهدات بين المللي داشته باشد.
ث – تهيه ي امكانات فني براي كشورهاي عضو واحد ها نهاد ها موسسه ها و سازمان هاي بين المللي
ج – جلب حمايت براي ظرفيت سازي در كشورهاي در حال توسعه از طريق مراكز منطقه اي براي علوم فضايي
زير كميته حقوقي كوپيوس نيز مسايل مختلفي را بررسي كرده است كه از جمله مهم ترين آن ها ميتوان به مارد زير اشاره نمود :
الف – تعريف فضاي ماوراي جو
ب – ويژه گي و منافع مدار زمين آهنگ و توجه به راه كارها و ابزار هاي وناگون براي استفاده از آن بدون هرگونه تبعيض و پايمال شدن حقوق ديگران
پ – بررسي و تجديد نظر در اصول مرتبط با استفاده از منابع انرژي هسته اي در فضاي ماوراي جو
ت – رويه ي دولت ها و سازمان هاي بين المللي در ثبت اشياي فضايي
همچنين مسايل مختلف مربوط به استفاده از ماهواره ها همواره در دستور كار اين زير كميته بوده است و تا كنون موافقت نامه هاي بين المللي بسياري در اين باره به تصويب رسيده است.
در زير كميته علمي و فني كوپيوس نيز به مسايل مهمي توجه شده كه از جمله ي انها ميتوان به مارد زير اشاره نمود :
الف – جلب حمايت براي توانمند ساختن كشورهاي در حال توسعه از طريق مراكز منطقه اي براي آموزش علوم و فناوري هاي فضايي تحت حمايت سازمان ملل متحد.
ب – تقويت برنامه هاي دوستانه ي بلند مدت براي پروژه هاي هوافضايي
در واقع كميته ي علمي و فني درصدد آموزش علوم فضايي از طريق برنامه هاي بلند مدت و ميان مدت و فضار به دولت هاي عضو براي فراهم ساختن فرصت هاي مربوطه ميباشد. جمهوري اسلامي ايران نيز به همراه 63 كشور ديگر عضو اين كميته ي فرعي ميباشد.
مباني معاهده هاي بين المللي درباره فضا
از زمان تشكيل كوپيوس پنج معاهده ي بين المللي به تصويب رسيده است كه به عنوان زيربناي حقوق بين المل هوا فضايي مطرح هستند. اصول كلي اين معاهده ها عدم تمليك بر فضاي ماوراي جو , عدم استفاده ي نظامي از فضا , آزادي اكتشافات و تحقيقات علمي فضايي جبران خسارات ناشي از پرتاب اشياي فضايي , نجات فضانور دان و بازگرداندن ان ها و تجهيزات شان به كشور پرتاب كننده , حفظ محيط زيست در زمين و فضا , ثبت فعاليت هاي فضايي و .... ميباشند.
در تمامي اين معاهدات تاكيد بسياري بر عمومي بودن استفاده از فضاي ماوراي جو در جهت افزايش رفاه تمامي كشورها شده است. با افزايش همكاري ها و توافقات بين المللي و اجراي اصول كلي حقوق بين المللي و رعايت استاندارد هاميتوان به امن بودن استفاده ي علمي از فضا و بهره برداري از آن اميدوار بود.
جمهوري اسلامي ايران با تاكيد بر اعتبار بخشي به اين معاهدات و تقويت قوانين موجود براي استفاده ي صلح آميز از فضاي ماوراي جو اهميت بسيار قائل است و تاكنون دو معاهده ي 1972 و 1968 را امضا كرده , به تصويب مجلس شواراي اسلامي رسانده و معاهده 1967 و 1976 را نيز امضا نموده است.
منبع : ماهنامه صنايع هوا فضا - دي 86
نويسنده : سعيد محمدي جوبني