علی پزشکی

مشکلی که همیشه برای رصدگران ساکن مناطق مرطوب یا کوهستانی و سردسیر پیش می آید، مه گرفتگی اپتیک است. برای تازه کارها عجیب است که در شبی صاف وقتی انتظار دارند همه چیز خشک بماند، لایه نازکی از قطرات آب روی ابزارهایشان می نشیند. متأسفانه وقتی که آسمان در پایدارترین حالت برای رصد تلسکوپی است، شرایط آب و هوایی پدید می آید که انتظار می رود مه به زودی شکل بگیرد. از پشت چشمی، ابتدا متوجه می شوید که رصد ستاره های کم نور و کهکشان ها سخت تر شده و سپس هاله ای دور ستاره های پرنورتر را فرامی گیرد. هم اکنون اگر با چراغ قوه، عدسی یا آینه تلسکوپ را نگاه کنید، رطوبت را بر آن تشخیص می دهید. پاک کردن آن هیچ کمکی نمی کند. به محض اینکه این عمل را متوقف کنید، رطوبت بیشتری جمع می شود. حتی ممکن است تمام تلسکوپ خیس شده باشد. با وجود این می توانید عدسی ها و آینه های خود را حتی در شرایط مه غلیظ، تمیز نگه دارید. فقط باید راه مبارزه با آن را بشناسید. در این مقاله سعی دارم شما را با روش های مبارزه با مه گرفتگی اپتیک آشنا کنم.

1- نخستین قدم در مبارزه با مه، دهانه تلسکوپ است. مه پوش(Dew Cap) های تجاری که دور شیئی را می گیرند، اغلب به خوبی از پس این کار برمی آیند. مه پوش های بلندتر بهتر کار می کنند. شما خودتان نیز می توانید برای تلسکوپ سرپوشی بسازید که بر سر لوله تلسکوپ به صورت قطعه لوله اضافه ای نصب شود. اگر از تلسکوپ های نیوتنی استفاده می کنید، خود لوله تلسکوپ در نقش مه پوش عمل می کند. اغلب توصیه می شود که لوله تلسکوپ، بلندتر از محل قرارگیری آینه ثانویه باشد تا آینه ثانویه مه نگیرد. بدترین مشکل با مه در محیط های بسته ای پیش می آید که ظرفیت گرمایی کمی دارند و به سرعت گرمای خود را تابش می کنند. یک مه گیر، نخستین ابزار جانبی است که هر کاربر تلسکوپ های اشمیت- کاسگرین در محیط مرطوب باید داشته باشد.

به آسانی آن را می توانید خودتان بسازید. شاید بهترین و ارزان ترین وسیله، فوم هایی است از جنس همان که ته کیف ها استفاده می شود. به این ترتیب مه گیر شما سبک هم خواهد بود. نگران اینکه مه گیر جلوی میدان دید تلسکوپ را می گیرد، نباشید. طول مه گیر شما باید حداقل 1.5 برابر قطر دهانه تلسکوپ باشد. این لوله علاوه بر این، نوری را که از محیط به دهانه تلسکوپ می رسد، کاهش می دهد و زمینه آسمان در تصویر تلسکوپ تان تاریک تر می شود.

2- چشمی ها را هم باید از مه محافظت کنید. تابش گرم صورت شما موقع رصد، سرعت مه گرفتگی چشمی را کاهش می دهد، ولی رطوبت چشم و تنفس شما تجمع بخار آب روی را روی چشمی سریع تر می کند. فنجانی چشمی (پلاستیک دورچشمی که محل قرار گرفتن چشم است: EyeCup) نه تنها جلو نورهای نقطه ای محیط را می گیرد، بلکه در نقش یه مه پوش کوچک عمل می کند. این را به ویژه در رصد با دوربین های دوچشمی به خاطر بسپارید.

3- گاه پیش می آید که هیچ کدام از این روش ها کارایی ندارند. شما هیچ چاره ای ندارید جز اینکه تلسکوپ خود را با گرم کن های برقی، گرم نگه دارید. یک سشوار 120 ولت که باد گرم آن از فاصله ای مناسب و نه خیلی زیاد و به صورت مایل به آینه می رسد، می تواند مه اپتیک را برای حداکثر 5 دقیقه ناپدید کند. پس از آن باید دوباره آینه را گرم کنید. دیگر گرم کن های الکتریکی شیشه هم چندان به کار نمی آیند.

4- یک راه بهتر آن است که از مه گیرهایی با گرم کن داخلی 12 ولت استفاده کنید یا خودتان بسازید. مثلا سیمی دارای جریان الکتریکی که دورتادور لوله پیچیده شده و گرمای حاصل از جریان به سیم و بدنه تلسکوپ منتقل می شود. اپتیک های گرم مزایای غیرمنتظره دیگری هم دارند. مه گرفتگی قبل از اینکه شما متوجه شوید بر اپتیک تلسکوپ شما تأثیر می گذارد. گاهی با گرم کردن اپتیک می توان ستاره هایی تا یک قدر کم نورتر را آشکار کرد. حتی در شبهایی که رطوبت هوا قابل توجه نیست، بهتر است با این روش نگذاریم دمای تلسکوپ از دمای هوای اطرافش کمتر شود و در نتیجه انحنای آینه در بهترین حالت حفظ می شود.

5- بدترین مه گرفتگی زمانی پیش می آید که تلسکوپ در محفظه اش باشد. هیچ گاه نباید تلسکوپ را قبل از آنکه کاملا خشک شود، جمع کنید. بخار آب وقتی راهی برای خروج نداشته باشد و در یک محیط بسته مدام تبخیر و مایع شود، می تواند به پوشش (کوتینگ) اپتیک و در نهایت به خود آینه صدمه بزند. در مورد تلسکوپ های اشمیت یا ماکستوف- کاسگرین که تیغه ای شیشه ای در جلو دهانه است ممکن است سوال کنید، چگونه آب به یک محیط بسته که هوا به داخل یا خارج آن نفوذ نمی کند، راه می یابد.

سوال دیگر زمانی است که در هنگام بستن جعبه تلسکوپ، اپتیک کاملا خشک باشد، اما باز هم بعد از آن می بینید که تلسکوپ خیس شده است. پاسخ این است که آب از ابتدا آنجا بوده است. همیشه در مولکول های هوا مقداری آب وجود دارد و اگر تلسکوپ شما سردتر از نقطه میعان شود، روی تلسکوپ را لایه ای از شبنم می پوشاند. به همین دلیل بسیاری از رصدگران قبل از شروع کار با تلسکوپ احساس می کنند داخل لوله آن یا روی عدسی شیئی اش رطوبت گرفته است.

چند راه برای حل این مشکل وجود دارد. هیچ گاه تلسکوپ را از محفظه گرم، بی درنگ به محفظه سرد انتقال ندهید. در حقیقت بستن جعبه تلسکوپ به طوری که با محیط بیرون هیچ تبادل هوایی نداشته باشد، درست نیست. بهترین پوشش تلسکوپ لباس پارچه ای است که " نفس می کشد ". پوشش پارچه ای جلوی نفوذ غبار را می گیرد، در حالی که به بخار آب اجازه خروج می دهد. همین طور بهتر است جای چشمی را فقط با پارچه بپوشانید.

6- بدترین مشکل، زمانی به وجود می آید که نسیمی گرم در هوای سرد شروع به وزیدن کند. بیشتر اوایل بهار با این مسئله مواجه می شویم. هر چیز سردی مرطوب می شود. اینجا هم یک پوشش پارچه ای می تواند بهترین حفاظ باشد. این کار به خوبی مقدار رطوبت هوا را هنگامی که از روی اجسام سرد می گذرد، کم می کند. یک پیشنهاد معمول این است که مدتی پیش از آغاز رصد، تلسکوپ را در هوای بیرون رها کنید تا به تدریج با محیط هم دما شود. اما این قانون قدیمی کمی احتیاج به تصحیح دارد. اگر تلسکوپ، کمی گرم تر از محیط باشد، احتمال تشکیل شبنم بر آن کمتر می شود. یک محیط بسته می تواند دمای بیشتری را که احتیاج دارید، تأمین کند.

7- هیچ گاه تلسکوپ را در یک محیط نمناک، پارکینگ یا هر مکان دیگری که اشیا زنگ می زنند، نگهداری نکنید. باز هم می توانید تلسکوپ را در محفظه اش گرم نگه دارید.

8- یک لامپ 4 تا 7 وات که نزدیک پوشش آینه تلسکوپ یا هر مکانی که می خواهید گرم باشد، باقی بماند، گرمای لازم را تأمین می کند. شاید بخواهید آن را فقط در محیط های مرطوب روشن کنید یا به یک کلید حساس به رطوبت وصل کنید.

9- یک پیشنهاد خوب استفاده از پودرهای جاذب رطوبت است. می توانید آنها را از فروشگاه های لوازم آزمایشگاهی یا حتی عکاسی ها تهیه کنید. در بسته برخی از لوازمی که می خرید نیز بسته پودرهای رطوبت وجود دارد. هر یک یا دو ماه بسته های پودرها را گرم کنید تا رطوبت جذب شده بخار شود. مه گرفتگی تلسکوپ گاه مشکلات بسیاری ایجاد می کند، اما با کمی آگاهی می توان با آن مقابله کرد.