ك.ناصري

در اين مقاله مي خواهم مطالبي هر چند مختصر ولي بس مفيد در مورد ماه بنويسم كه اميد وارم مورد پسند باشد

فاصله تقريبي ماه از زمين 384400 كيلومتر ميباشد كه يك فرد پياده مي تواند اين فاصله را در مدت 11 سال بدود با اين حال اين فاصله در نجوم بسيار اندك است و در حقيقت ماه همين بيخ گوشمان است.

مدار ماه به دور زمين يك دايره كامل نيست بلكه بصورت بيضي است كه زمين در گوشه اي از آن قراردارد ماه در نزديك ترين حالت از زمين 356500 كيلومتر و در دورترين حالت 406700 كيلومتر فاصله دارد كه وقتي در دور ترين مكان قرار دارد به طور محسوسي كوچكتر از زماني است كه در نزديك ترين حالتش نسبت به زمين قرار دارد.از ماه و زمين به صورت سيارات دوگانه هم ياد ميشود كه اين به علت بزرگي ماه در مقابل سياره خود، زمين است. از ديد يك ناظر فرضي در آسمان مدار ماه به دور زمين درحال حركت به صورت يك دايره دندانه دار است.

ماه به علت نوسانات مدار خود هميشه هم در شرق طلوع و در غرب غروب نمي كند درضمن به علت حركت ماه در جهت حركت زمين ماه هر روز 50 دقيقه دير تر از روز قبل در آسمان ديده ميشود

قطر ماه 3500 كيلومتر است كه كمي بيشتر از 4/1 قطر زمين است. زمين 50 برابر ماه حجم و 81 برابر آن وزن دارد نيروي جاذبه ماه 6/1 زمين است ماه از ديد ناظر زميني درست به اندازه خورشيد ديده ميشود درحالي كه 400 بار از خورشيد كوچكتر است علت آن است كه خورشيد درست 400 بار ار ماه دورتر است.

ماه مانند اغلب اقمار شناخته شده در منظومه شمسي هميشه يك روي خود را به ما نشان ميدهد علت آن است كه يك دور چرخش ماه به دور زمين درست برابر يك دور چرخشش به دور خود است كه اين حالت را چرخش وابسته نامند به همين علت تا قبل از سفر هاي فضايي انسان فقط يك سوي  ماه را ديده بود. به هر حال به علل بعضي اختلالات مي توان 59 درصد سطح ماه را از روي زمين رصد كرد ولي ديدن مابقي ار روي زمين امكان پذير نيست.

تغيير شكل ماه را كه هر شب شاهد آن هستبم فازها يا صورتهاي ماه گويند.

يك دور گردش كامل ماه به دور زمين 27 روزو 7 ساعت و 43 دقيقه و 5/11 ثانيه طول ميكشد با اين حال به علت چرخش هم زمان زمين به دور خورشيد ماه كمي عقب افتاده، اين حركت از ديد ما 29 روز و 12 ساعت طول ميكشد.

ماه نيز مانند زمين به دور خود مي چرخد همان طور كه گفتيم زمان اين چرخش با زمان چرخش زمين برابر است كه در نتيجه هر نقطه از آن دوهفته مقابل خورشيد قرار ميگيرد اين مدت زمان طولاني براي روز وشب ماه باعث ميگردد دماي ماه در روز به 120 درجه سانتي گراد بالاي صفر ودر شب به 150 درجه سانتي گراد زير صفر برسد. اگر از روي ماه به زمين بنگريم متوجه مي شويم كه هميشه اين گوي آبي در گوشه اي از آسمان ميخكوب شده و هيچ گونه حركتي ندارد.

در حقيقت اين ماه نيست كه بدور زمين ميگردد بلكه زمين و ماه به عنوان سيارات دوگانه هردو به دور يكديگر ميگردند. ولي چون وزن زمين 81 بار از وزن ماه بيشتر است بر طبق قوانين فيزيك مركز اين دوران به سوي زمين و در حقيقت زير پوسته آن است. وجود ماه باعث ايجاد مد در دو سوي زمين ميشود كه يكي به علت جاذبه ماه و ديگري به علت نيروي گريز ايجاد شده از همين دوران است كه زمين اسير آن شده. در اين ميان اگر زمين و ماه  و خورشيد در يك راستا قرار گيرند خورشيد نيز پا به ميان گذارده در اين گرانش شركت مي كند و ما شاهد بزرگ ترين جذر و مد ها هستيم بلعكس اگر خورشيد و ماه نسبت به زمين زاويه قائمه تشكيل دهند خورشيد و ماه گرانش يكديگر دا خنثي مي كنند و جذر و مد به طور فاحشي كاهش مييابد.

چون ماه با سرعت 3659 كيلومتردر ساعت به دور زمين حركت مي كند ايجاد نيروي گريز كرده و همين نيروي گريز از سقوط آن به زمين جلو گيري مي كند.

وقتي ماه از درون سايه زمين حركت ميكند زمين مانع رسيدن نور خورشيد به ماه ميشود و ماه گرفتگي يا خسوف صورت ميپذيرد. و اگر ماه به طور كامل در سايه زمين قرار نگيرد ماه گرفتگي يا خسوف ناقص ايجاد ميشود. بلعكس وقتي ماه بين خورشيد و زمين قرار مي گيرد سايه ماه به روي زمين ميفتد خورشيد گرفتگي يا كسوف صورت ميگيرد كه به سه شكل بروز ميكند اگر خورشيد كاملا در پشت ماه پنهان شود كسوف كامل و اگر فقط قسمتي از خورشيد توسط ماه پوشانده شود كسوف ناقص حاصل مي آيد در شكل سوم ماه آنقدر از زمين دور ميشود كه نمي تواند تمام سطح خورشيد را بپوشاند كه به اين حالت كسوف حلقوي گويند.كسوف كامل يكي از زيبا ترين جلوه هاي طبيعت است كه بسيار به ندرت صورت ميگيرد در كسوف كامل روز تبديل به شب ميشود، ستاره ها در آسمان نمايان مي شوند و تاج زيباي خورشيد به دور ماه ميدرخشد كه ديدن آن را با يك تلسكوپ مجهز به فيلتر خورشيدي استاندارد به شما توصيه ميكنم.

اين مسئله كه مدار ماه نسبت به استواي سماوي چگونه قرار دارد براي بسياري پيش بيني ها منجمله محاسبه زمان وقوع خسوف و كسوف بسيار مهم است.متاسفانه مدار ماه كاملا بروي استواي سماوي قرار ندارد بلكه 15/5 درجه نسبت به آن انحراف دارد. كه اين خود دو برخورد در مدار ماه با استواي سماوي را باعث مي شود كه مكان اين برخورد ها را گره نامند و به دو گره بالا رونده و پايين رونده تقسيم ميشوند. به همين علت ماه ،خورشيد و زمين هميشه در سايه يكديگر قرار نميگيرند و كسوف و خسوف به ندرت ايجاد مي شود. اگر گره ها هميشه در يك وضعيت بودند محاسبه زمان وقوع كسوف و خسوف بسيار ساده بود ولي چنين نيست. بلكه محل گره ها و همچنين زاويه شيب آن ها نسبت به زمين مرتب درحال تغيير است.در نتيجه محاسبه زمان بروز كسوف يا خسوف بسيار پيچيده بوده و بهتر است حساب آن را به كامپييوتر ها بسپاريم.

جالب است بدانيد جاذبه ماه آنقدر زياد است كه حتي خشكي ها را هم 50 سانتيمتر بسوي خود ميكشد.

بسياري از اجداد ما بر اين باور بودند كه ماه واقعا تغيير شكل ميدهد يا به عبارتي كلفت و باريك ميشود. بعضي كه دانا تر بودند گمان مي كردند ماه مانند صفحه گرد وچرخاني است و اين گونه هلال و بدر را توصيف مي كردند كه بسيار باور پذير تر ومنطقي تر از تصور اول بود با اين حال اكنون مي دانيم آنهاهم اشتباه ميكردند.

ماه در سطح خود داراي دو چشم انداز است. يكي درياها و ديگري دهانه هاي آتشفشاني. البته آنچه را ما دريا مي ناميم در حقيقت داراي آب نيست بلكه صحرا هايي وسيع از خاكستر و گدازه هاي سرد شده است كه رنگي تيره تر دارد. بروي ماه مي توان رشته كوه هايي مشاهده نمود همچنين دهانه هايي كه از آنها تشعشعاتي ساطع ميشود.

تنها بر آن روي ماه كه به سمت زمين قرار دارد ميتوان بيش از30000 دهانه آتشفشاني مشاهده كرد كه گاه قطري معادل250 كيلومتر دارند كوچكترين دهانه اي كه ميشود از روي زمين ديد 400 مترقطر دارد. كه البته هيچكدام به علت يك آتشفشان واقعي ايجاد نشدند بلكه همگي حاصل برخورد شهاب سنگها هستند وسني معادل چهار مليارد سال دارند. در آن سوي ماه اثري از هيچ درياي تاريكي نيست و خوب است بدانيد درياها بسيار جوان تر از دهانه ها هستند.

گفتيم بعضي از دهانه ها پرتو زايي مي كنند كه از آن جمله مي توان دهانه هاي تيخو،كوپر و نيكوس را نام برد.

ماه داراي كوه هايي هم هست كه البته فقط ديواره هاي دهانه هاي آتشفشاني هستند كه به طوراتفاقي كنار هم قرار گرفته سلسله جبالي بهم پيوسته را تشكيل داده اند كه در بعضي مناطق ارتفاع آن به 10 كيلومتر هم ميرسد.

براي ديدن ماه به تلسكوپ گران قيمت نيازي نيست بزرگنمايي 10 تا 50 برابركه در يك دوريبن دوچشمي معمولي هم يافت مي شود براي ديدن ماه بسيار مناسب است.

روش مشاهده دهانه ها به اين صورت است كه مرز تاريك و روشن ماه را از هلال تا بدر هرشب رصد كنيم رمز كار در آن است كه نور خورشيد به اين مكان به صورت مايل تا بيده دهانه ها را كاملا آشكار ميسازد. براي مشاهده درياها همچنين پرتو زايي دهانه ها بايد تا ماه بدر صبر كنيم.

در ابتدا اصلا معلوم نبود كه بشر مي تواند شرايط خارج از زمين را تحمل كند يا نه ولي بزودي معلوم شد كه انسان نه تنها مي تواند اين شرايط را بخوبي تحمل كند بلكه حتي مي تواند تمام عمر خويش را خارج از زمين سپري كند. پس از آن از سفر به ماه كه آرزوي ديرينه و دست نيافتني پيشينيان ما بود سخن به ميان آمد ولي چه كسي اين جرعت و جسارت را داشت كه جان خويش را به خاطر پيشبرد علم به خطر بيندازد و خود را موش آزمايشگاهي دانشمنداني بكند كه آسوده مي خواهند از روي زمين نظاره گر سفر پر مخاطره اش باشند.

اولين سفينه هايي كه به سوي ماه پرتاب شدند همگي به سختي به سطح ماه برخورد كرده و منهدم شدند ولي قبل از نابودي عكس هاي زيبايي هم از ماه گرفتند كه راه گشاي تحقيقات بعدي شد.

600 ميليون تماشاگر تلويزيون شاهد پرواز سه تن از شجاع ترين مردان علم به سوي ماه بودند. در ساعت 18و2 دقيقه به وقت تهران نيل آرمسترانگ،ادوين الدرين و مايكل كالينز سفر معجزه آساي خود را به سوي ماه آغاز كردند و بعد از چند روز نگراني، دنيا صداي تسلي بخش كاپتان آرمسترانگ را شنيد كه با غرور اعلام كرد " عقاب به سلامت بروي ماه فرود آمد " در 20 جولاي در ساعت 21و7 دقيقه به وقت تهران براي اولين بار انسان بروي ماه قدم گذاشت تلويزيون ها صداي آرمسترانگ را پخش مي كردند كه با اولين قدم در ميكروفن موجود در كلاهش گفت:"اين قدم كوچكي براي يك مرد اما قدمي بس بزرگ براي بشريت است " پس ازآن تا كنون انسان بارها بروي ماه قدم گذارده .

آيا مي دانيد جاي پاي آرمسترانگ و يارانش ميليارد ها سال و شايد حتي تا پايان عمر ماه بروي غبارنرم ماه  باقي مي ماند. زيرا باد و باراني وجود ندارد كه آرامش اين غبار نرم را برهم زند  اين اثر فقط در صورت برخورد يك شهاب سنگ پاك مي شود. اين در حاليست كه فقط تا چند صد هزار سال ديگر بروي زمين نه اثري از اهرام ثلاثه باقي ميماند نه برج ايفل و نه نيروگاه هاي عظيم اتمي كه از مقاوم ترين مواد شناخته شده توسط بشر ساخته شده اند.

مواد كاني ماه را ميتوان با سنگهاي بازالت زمين مقايسه كرد بسياري از دانشمندان گمان مي كردند ماه جهاني سرد و يخ زده است ولي ماه نيز مانند زمين داراي هسته اي مذاب و مايع است كه البته تركيب دقيق آن هنوز بر ما معلوم نيست. ماه در بدو شكل گيري مانند زمين داراي ميدان مغناطيسي بوده كه در گذر زمان چيز زيادي از آن باقي نمانده است.

ماه نيز مانند زمين 6/4 ميليارد سال عمر دارد و چهار فرضيه براي شكل گيري آن وجود دارد 1:جدا شدن از زمين مذاب 2:شكل گيري همزمان با زمين 3:پيدايش در خارج از منظومه شمسي كه در سفر طولاني خود به دام گرانش زمين افتاده است 4: تشكيل از گاز ها و بخارهاي داغ خورشيدي كه زمين هم از همان ها شكل گرفته

ماه مذاب پس از سرد شدن ميليون ها سال توسط شهاب سنگ ها بمباران شد و از گدازه هاي حاصله طي ميليونها سال بعد دريا ها شكل گرفتند . ماه 700 ميليون سال مانند تلي از آتش درخود ميسوخت و مرتب توسط شهاب سنگ ها مورد اصابت قرار ميگرفت. جوان ترين دهانه آتشفشاني ماه 20 ميليون سال عمر دارد. امروزه ديگر به ندرت شهاب ستگي به ماه برخورد مي كند و آرامش ماه پير را بهم ميزند.

آينده ماه هم بسيار جالب است. چرخش ماه به دور زمين آرام آرام از سرعت چرخش زمين بدور خود مي كاهد و در نتيجه طول شبانه روز را افزايش مي دهد. به طور متقابل سرعت ماه مدام افزايش ميابد و در نتيجه نيروي گريزش بيشتر وبيشتر ميشود و جاذبه زمين بيچاره ديگر قادر به نگاه داشتنش نخواهد بود و ماه لحظه به لحظه از زمين دورتر ميشود. شايد اگر همين طور پيش ميرفت روزي ميرسيد كه زمين كاملا از چرخش به دور خود مي ايستاد و ماه هم راهش را ميگرفت و پي كارش ميرفت. ولي هرگز شاهد چنين اتفاقي نخواهيم بود زيرا خيلي زودتر خورشيد پيرما در آخرين روز هاي عمرش همانند باد كنكي باد ميكند وعطارد،زهره،زمين ،ماه وشايد حتي مريخ را به تلي از خاكستر تبديل ميكند. البته اميد وارم تا آن زمان بشر هوشمند از زادگاه رو به نابودي خود، زمين به سلامت و صلح به عالم بي انتها سفر كند من كه اميد وارم ولي چه كسي ميداند صحبت از چهار تا پنج ميليارد سال ديگر است...

                  با آرزوي موفقييت براي شما

منابع مورد استفاده:

                            كتاب ماه نوشته دكتراريك اوبلاكر

                           سري مقالات نجوم از  دانش نامه آزاد اينترنتي : ويكي پديا