بهنوش خرم‌روز
حتما درباره صفر مطلق شنیده‌اید، تقریبا 273 درجه سانتی‌گراد زیر صفر. آیا
می‌دانید در این دمای خاص چه اتفاقاتی می‌افتد؟ چرا دست‌یابی به این دما
هیچ وقت در عمل امکان‌پذیر نبوده است؟ و چه نقاط یا اجرامی در زمین، یا
حتی دنیا وجود دارند که به این دما نزدیکند؟
در
واقع به نظر می‌رسد که هنوز هم ما جواب این سوال‌ها را کامل نمی‌دانیم،
زیرا اتفاقاتی که در این دما می‌افتند، همچنان شگفت‌انگیز و
غافل‌گیرکننده است. برای نمونه، هفته پیش دانشمندان اعلام کرده‌اند که
مولکول‌های گاز بسیار سرد شده می‌توانند تا صد بار بیشتر از مولکول‌های
گاز در دمای اتاق، واکنش شیمیایی داشته باشند.
به گزارش نیوساینتیست،
در آزمایش‌هایی که در دمای نزدیک به دمای اتاق صورت می‌گیرند، واکنش‌های
شیمیایی با کاهش دما کندتر می‌شوند. اما اخیرا دانشمندان متوجه شده‌اند که
در دمای نزدیک به صفر مطلق (15/273- سانتی‌گراد یا صفر درجه کلوین) تبادل
اتم‌ها کماکان انجام می‌گیرد و این امر، باعث ایجاد اتصالات شیمیایی جدید
در این فراید می‌شود. به نظر می‌رسد این فرایند مدیون تاثیرات خارق‌العاده
کوانتومی است که قابلیت‌های مولکول‌ها را در دمای پایین افزایش می‌دهد.
به گفته دبورا جین از دانشگاه کلرادو که مقاله‌ای در مورد این یافته
جدید منتشر کرده، شاید خیلی منطقی به نظر برسد که انتظار نداشته باشیم در
صفر مطلق اثری از واکنش‌های شیمیایی باشد، اما در واقع این طور نیست و در
این دما واکنش‌های فراوانی صورت می‌گیرد.
اما چرا دست یافتن به دمای صفر مطلق غیرممکن است؟
از
نظر عملی، این کار نیاز به این دارد که گرمای گاز را بگیرید؛ اما هر چه
دما را پایین بیاورید، گرمای بیشتری را باید از گاز بگیرید. در واقع برای
رسیدن به صفر مطلق باید این کار را تا بی‌نهایت ادامه داد. در زبان
کوانتوم، باید به سراغ اصل عدم قطعیت هایزنبرگ برویم که می‌گوید هر چه
دقیق‌تر در مورد سرعت یک ذره بدانیم، کم‌تر در مورد موقعیت آن خواهیم
دانست و برعکس. بنابراین اگر می‌دانید که اتم‌هایتان در آزمایش‌تان وجود
دارند، باید تاحدی نسبت به سرعت حرکت آن‌ها و این که بالای صفر مطلق
هستند یا نه، نامطمئن باشید، مگر این که وسعت آزمایش شما به اندازه کل
هستی باشد!
فکر می‌کنید سردترین جای منظومه شمسی ما کجاست؟
سردترین
جایی که تا به حال در منظومه شمسی ما پیدا شده، روی کره ماه است. سال
گذشته، ماهواره اکتشافی ماه ناسا، دمای گودال همیشه در سایه‌ای را در قطب
جنوب ماه اندازه‌گیری کرد: 240- درجه سانتی‌گراد. این دما حتی از دمای
اندازه‌گیری شده برای پلوتو که فاصله‌اش از خورشید 40 برابر فاصله زمین از
خورشید است نیز 10 درجه سردتر است.
فکر می‌کنید سردترین جرم طبیعی دنیا چه چیزی باشد؟
سردترین جای شناخته شده دنیا، قلب سحابی بومرنگ است که در منظومه
قنطورس قرار گرفته و پنج‌هزار سال نوری با ما فاصله دارد. دانشمندان در
سال 1997/ 1376 گزارش کردند که گازهای به جا مانده از یک ستاره مرکزی در
حال مرگ، با سرعت خبره‌کننده‌ای جارو می‌شوند و آن ناحیه از فضا تا دمای
یک درجه کلوین سرد شده است، یعنی تنها یک درجه گرم‌تر از دمای صفر مطلق.
معمولا آثار به جا مانده از تشعشعات حاصل از انفجار بزرگ، یا همان تابش
ریزموج زمینه کیهانی، ابرهای گازی موجود در فضا را تا 2.7 کلوین گرم می
کند. اما انبساط سحابی بومرنگ نوعی یخچال کیهانی پدید آورده که باعث
می‌شود گازها سرمای غیرعادی خود را همچنان حفظ کنند و گرم‌تر از این نشوند.
با این حساب، سردترین جسم موجود در فضا چیست؟
اگر
ماهواره‌های مصنوعی را هم به حساب بیاورید، هنوز اجرام سردتری هم پیدا
می‌شود. برخی ابزار موجود در تلسکوپ فضایی پلانک متعلق به آژانس فضایی
اروپا، که اردیبهشت ماه 1388 به فضا پرتاب شد، تا دمای 0.1 کلوین سرد
شده‌اند تا پارازیت‌های ریزموجی را که ممکن است دید ماهواره را مختل
نمایند، متوقف کنند. محیط فضا، در ترکیب با سیستم‌های خنک‌کننده مکانیکی
و سرمازاهایی که از گازهای هلیوم و هیدروژن استفاده می‌کردند، طی چهار
مرحله متوالی توانستند سردترین جرم فضا را در 0.1 کلوین نگه دارند.
کم‌ترین دمایی که در آزمایشگاه‌ها به آن دست یافته‌ایم، چه قدر بوده است؟
با
همه آن‌چه گفته شد، رکورد کم‌ترین دما متعلق به یک آزمایشگاه روی سیاره
زمین است. در سال 2003/ 1382 دانشمندان موسسه فناوری ماساچوست (ام.آی.تی)
اعلام کردند که ابری از اتم‌های سدیم را تا 0.45 نانوکلوین سرد کرده‌اند،
که این رقم رکورد را شکست. پیش از آن، در سال 1999/ 1378 دانشمندان
دانشگاه صنعتی هلسینکی در کشور فنلاند توانسته بودند قطعه‌ای از فلز رودیم
را تا 1 نانوکلوین سرد نمایند. با این وجود، این دما تنها برای نوع خاصی
از جنبش (که در کوانتوم چرخش هسته‌ای نامیده می‌شود) است و نه دمای کلی
همه جنبش‌های ممکن.
فکر می‌کنید گازها در دمای نزدیک به صفر مطلق چه رفتار عجیب و غریبی از خود نشان می‌دهند؟
در
گازها، مایعات و جامداتی که روزمره با آن‌ها سر و کار داریم، جنبش اتم‌ها
و مولکول‌ها و برخورد آن‌ها با یکدیگر باعث گرما یا انرژی حرارتی می‌شود.
اما در دماهای بسیار پایین، چنین نیست. در این دماها، قوانین عجیب مکانیک
کوانتوم حاکم است؛ به طوری که مولکول‌ها به روال معمول با یکدیگر برخورد
نمی‌کنند، بلکه امواج مکانیکی کوانتوم آن‌ها گسترش می‌یابند و با هم
هم‌پوشانی پیدا می‌کنند. وقتی آن‌ها بدین صورت هم‌پوشانی پیدا می‌کنند،
حالت چگالش بوز- انیشتین را شکل می‌دهند که در آن، اتم‌ها به نحوی رفتار
می‌کنند که انگار یک اَبَراتم واحد هستند. اولین چگالش بوز- انیشتین
خالص، در سال 1995/ 1374 در کلرادو با استفاده از ابر اتم‌های روبیدیومی
ساخته شد که تا دمای کم‌تر از 170 درجه کلوین سرد شده بودند و
پدیدآورندگان آن، توانستند جایزه نوبل فیزیک را از آن خود کنند.