محسن شیرمردی

ماه در مدار خود به دور زمین، گاه درست از جلوی خورشید می گذرد و ما روی زمین، اگر در مسیر سایه آن قرار بگیریم، خورشید گرفتگی می بینیم. در یکی از با شکوه ترین مناظر زیبای طبیعت قرص تیره ماه روی قرص خورشید می خزد. هر سال از نقاط مختلف زمین، بین 2 تا 5 خورشید گرفتگی متفاوت دیده می شود که اغلب به صورت جزیی اند.

زمانی که ماه فقط بخشی از خورشید را می پوشاند، کسوف جزیی رخ می دهد که نسبت به کسوف کلی از مناطق بسیار بیش تری دیده می شود. زمانی که قرص خورشید کاملاً پنهان می شود، کسوف های کلی فقط از ناحیه ی باریکی از سطح زمین، درست در مسیر سایه ماه، دیده می شوند.

سایه ماه

سایه ای که ماه روی زمین می اندازد، مرکز تیره ای به نام سایه و ناحیه روشن تری اطراف آن به نام نیم سایه دارد. در زمان وقوع کسوف کلی،سایه مسیری منحنی به طول هزاران کیلومتر را روی سطح کره چرخان زمین طی می کند که پهنای آن در نواحی غیر قطبی کمتر از 300 کیلومتر است.

کسوف کلی

تصادفاً اندازه ظاهری قرص ماه در آسمان زمین، با اندازه ظاهری قرص خورشید برابر است؛ زیرا خورشید، که تقریباً 400 بار بزرگ تر از ماه است، 400 بار نیز دورتر است. بنابراین زمانی که این دو در یک خط قرار می گیرند، ماه کاملاً روی خورشید را می پوشاند. خورشید پنهان، آسمان تاریک و ستاره ها نمایان می شوند. فام سپهر و تاج سفید خورشید در اطراف قرص تیره ماه می درخشند. مدت زمان کسوف کلی، یعنی زمانی که خورشید پوشیده است، بیش از متغییر دیگری به فاصله ماه از زمین بستگی دارد. هر چه ماه نزدیک تر باشد، کسوف طولانی تر است. کسوف های کلی هر یکی دو سال یک بار رخ می دهند؛ اما هر بار سایه ماه فقط کسری از زمین را زیر تاریکی خود فرو می برد که ممکن اسن بیشتر آن نیز در اقیانوس رخ دهد. به طور میانگین، هر نقطه خاص روی زمین در حدود هر 360 سال یکبار شاهد یک کسوف کلی است. به همین سبب، کسوف جویان و خورشید شناسان، چاره ای جز سفر کردن به مسیر باریک کسوف برای دیدن خورشید گرفتگی های پیاپی ندارند.

کسوف در آسمان ایران

پس از گرفت 17 ثانیه ای دوم آبان 1374 و گرفت به یاد ماندنی بیستم مرداد 1387، که کمتر از 2 دقیقه بود ایران تا آخرین ساعات سال 1412هجری شمسی میزبان خورشید گرفتگی کلی نخواهد بود اما در این مدت چندین کسوف جزیی در آسمان ایران رخ خواهد داد.

پیش بینی کسوف ها

مردمان باستانی دریافته بودند که ماه و زمین و خورشید، در هر 18 سال و 11 روز دوباره تقریباً  به موقعیت مشابه پیش می رسند. بابلی ها به آن دوره ساروس می گفتند. همین آگاهی آنها را قادر می ساخت خورشید گرفتگی ها را که در بسیاری از آیین های مذهبی باستانی مهم بودند، پیش بینی کنند.

برای فوم مایا در آمریکای مرکزی، کسوف ها علایم شومی حاکی از رویدادی وحشتناک در آینده بودند. به همین سبب، در مراسم مذهبی قربانی می کردند تا از وقوع حادثه جلوگیری شود. گاهی نیز گرفتها سبب خیر می شدند. جنگ 5 ساله و خونین قوم ایرانی ماد و لودیه در ترکیه امروزی در سال 585 پیش از میلاد با وقوع کسوفی، که نشان دهنده خشم خدایان قلمداد شد، به پایان رسید.

نمایش مستقیم خورشید گرفتگی