انسان راه طولانی را سپری کرد تا بتواند به یکی از رویاهای قدیمی خود جامه عمل بپوشاند. از سپیده‌دم تاریخ تا همین نیم‌قرن پیش، رویای سفر به دشت بی‌پایان ستاره‌ها تنها در ذهن عده‌ای از آینده‌نگرها و دانشمندان پیشرو می‌توانست رنگ و بویی از واقعیت به خود بگیرد و بقیه مردم آن را تنها داستان‌هایی تخیلی و دوردست ارزیابی می‌کردند. اینک اما جهان تغییر کرده است.
انسان وارد قلمرو فضا شده است. دیگر برای پرواز نیازی به عقاب‌های کیکاووس و بال‌های مومی ایکاروس و ارابه‌های آتشین آزتک‌ها نیست. اینک علم ما را با خود به فراسوی جو زمین برده و عصر جدیدی را آغاز کرده است.
عصر فضا؛ عصری که مناسبات جهان ما در جایی فراسوی زمین شکل می‌گیرد و عصری که درک ما از جهان به طور کم‌سابقه‌ای افزایش یافته است. انسان اینک بر ماه قدم گذاشته و رویای بازگشت به آن و سفر به مریخ را دارد. در مدار زمین ایستگاه فضایی در حال تکمیل شدن است.
پیشقراولان ما از مرزهای سیاره‌ای منظومه شمسی عبور کرده‌اند و کاروانی از ربات‌های کاوشگر بر سیارات گوناگون فرود آمده و یا بر گرد آنها در حال چرخیدن هستند و کاروانی عظیم‌تر از آنها از مدار زمین چشم به سیاره ما دوخته‌اند تا کیفیت زندگی ما را در این سیاره بهبود بخشند، اما همه اینها تازه آغاز گامی کوچک برای پیشرفت‌های بلند و دور و درازی است که آینده فضا در آستین دارد.
رازهای فضا هر روز بیشتر آشکار می‌شود و به همین دلیل مردم نیاز دارند تا در هر فرصتی به آینده مقدر انسان در فضا بیندیشند و هفته فضا که آن را پشت سر گذاشته‌ایم فرصتی برای این تفکر است.
4 اکتبر سال 1957 تاریخی ماندگار در روز شمار پیشرفت‌های انسان بود. تنها تعداد افراد معدودی پیش از آن تاریخ از اتفاقی که قرار بود بامداد آن روز صبح در پایگاهی که بعد از آن به نام بایکونور نامیده می‌شد رخ دهد، خبر داشتند.
سال 1957 به نام سال جهانی زمین‌شناسی نامیده شده بود و همین مناسبت فرصت خوبی بود تا کرولوف، دانشمند برجسته روسیه که از او به معمار پروژه فضایی شوروی یاد می‌کنند.اولین نتیجه و دستاورد برنامه خود را علنی کند. بامداد روز بعد، خبر مهمی از دیوار آهنین اطلاعاتی شوروی به بیرون درز کرد.
اتحاد جماهیر شوروی نخستین ماهواره ساخت دست بشر را در مدار زمین قرار داد، اگرچه ابتدا این خبر برای بسیاری بویژه در بلوک غرب سخت بود، اما پس از آن‌که ایستگاه‌های ردیابی رادیویی نوای بیب بیب ممتد ناشی از ابزارهای مخابراتی داخل اسپوتنیک را در سراسر جهان دریافت کردند و توانستند آن را با کمک رادیوتلسکوپ‌های خود دنبال کنند، مطمئن شدند که عصرجدیدی در جهان آغاز شده است که آن بیب بیب اولیه در حقیقت چیزی جز صدای تولد این عصر نبوده است. این آغاز رقابتی بود که با سرعتی سرسام‌آور آینده زندگی ما را بر این سیاره تغییر داد.
اما این رویدادی یکشبه نبود، رویای کهن سفر به فضا و رها شدن از بند گرانش زمین از مدت‌ها پیش از آن به امکانی علمی و حداقل قابل بحث تبدیل شده بود. شاید نقطه آغاز این رویدادها را بتوان به دوران نیوتن نسبت داد، زمانی که او با انتشار کتاب «اصول فلسفه طبیعت» خود قوانین سه گانه‌اش را شرح داد و پس از آن برخی از دانشمندان مانند ویلیام مور در قرن19 امکان استفاده از این قوانین برای پرواز به فراسوی جو را مطرح کردند، اما یکی از مهم‌ترین نقش‌ها را تسیلوفسکی روسی به عهده داشت؛ معلم کم‌شنوایی که برای اولین بار سفرهای فضایی را بر مبنای امکانات فنی و ریاضیاتی مورد بررسی قرار داد، اما گویی او فرزند زمان خود نبود و مانند بسیاری دیگر از پیشگامان در آن دوران توجه جدی به نظریات او نشد.
البته شتاب رویدادهای بعدی باعث شد تا بحث پرتابه‌های دوربرد بسرعت مطرح شود. تحقیقات رابرت گودارد در زمینه امکان استفاده از سوخت مایع برای پرتاب پرتابه‌ها و بحث‌هایی که درخصوص امکان سفرهای فضایی در ایالات متحده، شوروی، انگلستان، آلمان و اتریش در گرفته بود، سرانجام آلمان نازی بود که توانست پروسه بهبود سیستم‌های موشکی خود را آغاز کند که در نهایت به رهبری ورنر فون براون به ساخت موشک‌های بالستیک VII منجر شد.
آلمان‌ها با کمک این موشک خود سال 1942 توانستند به مرز فضا (ارتفاع 100 کیلومتری) برسند، اما سقوط آلمان برای نیروهای متحد شوروی و آمریکا، غنیمتی با ارزش به همراه داشت. موشک‌های VII ، طرح‌ها، نقشه‌ها و مهندسان آن بین 2 نیرو تقسیم شدند تا عصر فضا بر رقابت جدید میان 2 قدرت شرق و غرب و بر اساس میراث آلمان‌ها آغاز شود؛ میراثی که اگرچه هر 2 گروه تلاش‌های مقدماتی را به کار بستند، اما در نهایت این شوروی‌ها بودند که بامداد 4 اکتبر 1957 با اعزام اسپوتنیک یک به مدار زمین جهان را در شگفتی فرو بردند.
پیش از آن‌که رقبای روسیه از شوک بیرون آیند، آنها گام مهم بعدی را برداشتند. اسپوتنیک 2 در حالی به مدار زمین رفت که با خود اولین موجود زنده سگی به نام لایکا را به همراه داشت.
رقابت‌های شدید ماه‌ها و سال‌های بعد، فضا را به عرصه جدی در زندگی مردم تبدیل کرد. پرواز نخستین انسان یوری گاگارین نخستین بانوی فضانورد، والنتینا ترشکوا و سفرهای چند نفره، راهپیمایی‌های فضایی، ساخت ایستگاه‌های مداری و سرانجام سفر به ماه که در دهه 70 میلادی قرن بیستم گام مهمی در زندگی بشر برداشت.
همراه با این رویدادهای شگفت‌انگیز زمین نیز در کانون توجه بود. استفاده از ماهواره‌ها برای بهبود روش زندگی ما در زمین روز به روز افزایش می‌یافت. ماهواره‌ها نه تنها برای بهبود مخابرات و ارتباطات به کار رفتند که برای پیش‌بینی وقایع و رویدادهای غیر مترقبه، تشخیص معادن زیرزمینی، تصویربرداری و نقشه‌برداری و سنجش از دور و ناوبری نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفتند.
طی 50 سال گذشته، ابزارهای علمی ما از فضا به عنوان امکانی برای نگریستن به دور دست‌ها استفاده شده‌اند؛ در حالی که با پروازهای سرنشین‌دار که عمدتا با هدف ساخت ایستگاه مداری با شیوه‌های جدیدتر ادامه یافت و کاروانی از ربات‌ها به کاوش سیارات و اجرام منظومه شمسی پرداختند و تقریبا اطراف بیشتر سیارات و بر سطح بسیاری از آنها گام گذاشته‌اند.
در چند سال گذشته، این رقابت نفسگیر روز به روز شکل متفاوتی به خود گرفته است. چینی‌ها اینک به سومین ملتی تبدیل شده‌اند که توانسته‌اند مستقل به فضا بروند و همین چند هفته پیش بود که اولین راهپیمایی فضایی را با موفقیت انجام دادند.
آن سوتر، آژانس فضایی اروپا و کشورهای عضو اتحادیه مانند انگلستان درصددند تا سفرهای فضایی رباتیک و سرنشین‌دار خود را به طور مستقل از روسیه و آمریکا انجام دهند.
در سویی دیگر، پروازهای فضایی خصوصی در سال‌های اخیر وارد مرحله جدیدی شده است و برخی از شرکت‌های فضایی، آمادگی خود را برای این سفرها اعلام و فروش بلیت‌های توریستی به فضا را آغاز کرده‌اند.
چشم‌انداز وسیعی از فعالیت‌های فضایی پیش روی انسان گشوده شده است؛ از جستجوی سرمنشاء حیات در عالم تا جایگاه واقعی و حقیقی انسان. در این میانه تعیین سرنوشت جهان از یک سو و از سوی دیگر تلاش برای فتح قلمروهای تازه‌تر در فضا و سفرهای اکتشافی به سیارات دیگر در کنار بهره‌برداری از منابع آنها و حتی طرح‌های رویا‌گونه‌ای چون قابل زیست کردن سیاره مریخ روی میز دانشمندان قرار گرفته‌اند.
به نظر می‌رسد زمانی تسیلوفسکی گفته بود، اگرچه زمین گهواره بشریت است، اما هیچ کودکی را نمی‌توان تا ابد در آن گهواره نگاه داشت. اینک بشر کودکی خود را پشت سر گذاشته و نخستین گام‌های خود را لرزان از گهواره بیرون نهاده است. اما این تازه آغاز راه است.
آنچه آینده فضا را رقم می‌زند، ایده‌های آینده نگرانه‌ای است که امروز رنگ و بوی تخیل دارند. این ایده‌ها در سال‌های آینده به واقعیت بدل خواهند شد و راه ما را در عصر جدید هموارتر خواهند کرد اما اگر بخواهیم چنین رویدادی به واقعیت برسد، باید از اکنون سرمایه انسانی آن را تامین کنیم.
هفته فضا، فرصتی برای تبیین اهمیت مساله فضا و فضانوردی برای عامه مردم و بخصوص جوانان و نوجوانانی است که باید از اکنون علاقه آنها شعله‌ور شود تا بتوانند در آینده در نقش دانشمندان پیشرو در این حوزه فعال شوند.
اهمیت این رویداد بویژه در کشورهای در حال توسعه‌ای مانند ایران بیش از دیگر نقاط جهان به چشم می‌خورد، چراکه ما نیازمند سرعتی دوچندان طی این مسیر هستیم و این تنها با مدیریت صحیح و استفاده از همه توانایی‌ها و نیروها امکان‌پذیر خواهد بود. آینده بشر در فضاست و ما نیز باید با سرعتی بیشتر و روشی منطقی، جای پای خود را در این عرصه مهم، محکم کنیم.
پوریا ناظمی : جام جم