شراگیم امینی

دنياي نجوم و فضا در سال گذشته ميلادي تحولات بي شماري را در عرصه علم نجوم و فضا به همراه داشت. سال 2008 ادامه ساخت ايستگاه فضايي بين المللي، ادامه ماموريت موفقيت آميز مريخ با نشستن مريخ پيماي فونيکس بر سطح سياره سرخ و سالگرد وقايع مهمي چون برخورد شديد جسم آسماني در منطقه تونگاسکا بود. اما از دستاوردهاي شگفت انگيز چين و هند در عرصه فضا نيز نمي توان به راحتي گذشت. يک فضانورد چيني براي نخستين بار به راهپيمايي در فضا پرداخت. همچنين هندي ها توانستند چندين ماهواره کشورهاي ديگر را از پايگاه موشکي خود پرتاب کنند و کاوشگر چاندرايان-1 را به سوي ماه بفرستند. پس از ژاپن و چين، هند ديگر کشور آسيايي است که به فناوري پرتاب سفينه هاي دوربرد فضايي دست يافته است. اکنون که چند روزي است از آغاز سال 2009 ميلادي مي گذرد، گذري داريم به رخدادهاي مهم نجومي و فضايي سال 2008 ميلادي.

30سالگي ويجر

فضاپيماهاي ويجر 1 و 2 سي ساله شدند. ويجر 1 و 2 در 20 آگوست و 5 سپتامبر سال 1977 توسط ناسا به فضا پرتاب شدند. ويجر 1 و 2 حاوي يک لوح طلايي است که داراي نوشتارها، تصاوير و صداهايي از زمين است. ويجرها براي نخستين بار تصاويري دقيق و زيبا و اطلاعاتي کامل از مشتري و زحل و اقمار آن و همچنين نخستين تصاوير از حلقه زحل و ديگر سياره هاي بيروني منظومه خورشيدي را به زمين ارسال کردند. در دسامبر سال 2004 ويجر 1 از مرزهاي منظومه خورشيدي خارج و وارد فضاي ميان ستاره يي منظومه خورشيدي شد. ويجرها هم اکنون تنها داراي 300 وات توان هستند و انرژي آنها به وسيله ژنراتورهاي ترموالکتريکي تامين مي شود.

10 سالگي ايستگاه فضايي بين المللي

10 سال پيش، اولين بخش از ايستگاه بين المللي فضايي توسط يک موشک از قزاقستان به فضا پرتاب شد. بعد از آن ده ها ماموريت فضايي ديگر انجام شد تا بقيه قطعات اين آزمايشگاه علمي-پژوهشي را به فضا ببرند. چند سال پيش «دن گلدين» رئيس پيشين ناسا گفته بود؛ «ظرف چند سال، درخشان ترين ستاره در آسمان پديدار خواهد شد. اين اقدامي نويدبخش است، زيرا همه ملت ها گرد هم مي آيند تا از فناوري سودمند شوند، آن هم نه براي نابودي نسل بشر، بلکه براي آنکه دنيا به جاي بهتري تبديل شود.» در اين پروژه 17 کشور باهم کار مي کردند که بزرگ ترين همکاري فضايي بين کشورهاي جهان است. اگر همه چيز طبق برنامه پيش رود پايگاه فضايي تا سال 2010 تکميل مي شود، اما ناسا از پيش اعلام کرده است در بلند مدت نيروي خود را از اين ايستگاه به سوي ماموريت هاي ديگر از جمله کره ماه، مريخ و حتي فراتر از آن معطوف خواهد کرد.

دستاوردهاي برتر ناسا

ناسا برترين دستاوردهاي تحقيقاتي فضايي اش را در سال 2008 ( در اين سال ناسا 50 ساله شد) اعلام کرد؛

1- تکميل قريب الوقوع ايستگاه بين المللي فضايي

2- ماموريت موفقيت آميز فونيکس 3- تکميل طرح راکت فضايي آرس 4- کشف کاهش سطح يخ هاي قطبي

5- کشف دليل روشنايي هاي ناگهاني آسمان 6- کشف سياره يي جديد در مدار ستاره يي دوردست توسط هابل

7- تکميل اولين آزمايش هاي نسل جديدي از موتورهاي راکت هاي فضايي 8- شرکت در ماموريت کاوشگر ماه کشور هند 9- مشارکت در موفقيت شناگر امريکايي در المپيک 2008 پکن.

ادامه ماموريت مريخ

دو مريخ نورد «روح» و «فرصت» که در ژانويه سال 2004 ميلادي در دو سوي سياره سرخ فرود آمدند، سال 2008 وارد پنجمين سال فعاليت خود شدند. اما پيش از آن در 4 آگوست 2007 (13 مرداد 1386) کاوشگر مريخ پيماي «فونيکس» براي پژوهش در مورد وجود آب و محيط قابل زيست براي ميکروارگانيسم ها روي سياره مريخ به فضا پرتاب شد و در بهار 2008 در منطقه قطب شمال سياره مريخ فرود آمد. هزينه ماموريت اکتشافي «فونيکس» بالغ بر 386 ميليون دلار بود. سازمان فضايي فدرال روسيه، سازمان فضايي کانادا، وزارت علوم و تحقيقات اسپانيا و موسسه ماکس پلانک آلمان از جمله مراکزي بودند که در اين پروژه با ناسا همکاري داشتند. «فونيکس» در اين ماموريت با حفاري به عمق سنگ ها و يخ هاي قطب شمال مريخ نفوذ کرد تا به طور مستقيم آنها را بررسي کند. اين بررسي به دانشمندان کمک خواهد کرد تا تاريخچه آب در اين سياره را بهتر بشناسند. هم اکنون علاوه بر «فونيکس» و مريخ نورد هاي «فرصت» و «روح» مدارگرد مريخ (MRO) بر فراز سياره سرخ در گردش است و فضاپيماي «وايکينگ» که در دهه 1970 به اين سياره فرستاده شد، در سطح مريخ حضور دارد.

برنامه هاي فضايي چين

فضاپيماي «شن جو5» شامگاه 25 سپتامبر به فضا پرتاب شد و سه روز بعد سالم به زمين بازگشت. در جريان اين پرواز، يکي از سه فضانورد فضاپيما به نام «چاي جي گان» به عنوان نخستين فضانورد چيني به راهپيمايي در فضا پرداخت. اين راهپيمايي در فضا زنده از تلويزيون چين پخش شد. بذرهاي گياهاني که با خطر انقراض مواجهند، نقشه جغرافيايي ابريشمي و پرچم کشور چين اشيايي بود که فضانورد چيني هنگام راهپيمايي فضايي در دست داشت. چين پس از امريکا و روسيه، سومين کشوري است که توانسته به تنهايي فضانوردي را به فضا بفرستد. برنامه فضايي چين پس از اعزام نخستين فضانورد اين کشور به مدار زمين در سال 2003 به شکل ناگهاني شتاب گرفت. چين از آن زمان يک سفينه سرنشين دار ديگر را نيز به مدار زمين ارسال کرد و در سال 2008 نيز سومين سفينه سرنشين دار خود را به مدار زمين فرستاد. کميسيون علوم، فناوري و صنعت در دفاع ملي کشور چين در گزارش جديد خود اعلام کرده است کشور چين از نوآوري در علوم فضايي براي خدمت بهتر به اقتصاد و امنيت خود و همچنين تبديل شدن به يک کشور نوآور و پيشرفته استفاده خواهد کرد.

ادامه فعاليت شاتل ها

در اين سال چند پرواز مهم نيز توسط شاتل ها و سفينه سايوز به ايستگاه فضايي بين المللي انجام شد. شاتل آتلانتيس پس از دو ماه تاخير براي انجام ماموريت شماره STS-122، 7 فوريه از پايگاه فضايي کندي به فضا فرستاده شد و پس از انجام موفقيت آميز مأموريت خود 20 فوريه به زمين نشست. آزمايشگاه جديد سازمان فضايي اروپا به نام «کلمبوس» که 10 تن وزن داشت و طي 10 سال و با بودجه 3/1 ميليارد دلاري ساخته شده بود، به همراه خدمه آتلانتيس به ايستگاه فضايي برده شد. در اين ماموريت راهپيمايي 6 ساعت و 45 دقيقه يي براي تعمير و تکميل بخش هايي از ايستگاه و اتصال و الحاق آزمايشگاه «کلمبوس» انجام شد. همچنين دو فضانورد اروپايي حاضر در آتلانتيس جانشين فضانوردان امريکايي و روسي حاضر در ايستگاه فضايي بين المللي شدند. در ماموريت STS-123 شاتل اينديور به ايستگاه فضايي رفت. «دومينيک گوري» فرماندهي ماموريت STS-123 و «گرگوري جانسون» هدايت شاتل فضايي را بر عهده داشت. «رابرت بنکن»، «مايک فورمن» و «ريک لينهن»، «گرت رايزمن» و فضانورد ژاپني «تاکائو دوي» ديگر خدمه شاتل فضايي اينديور بودند. «رايزمن» در ايستگاه فضايي ماند. او جانشين «ايهارتس» (STS-122) مامور شد که پس از اقامتي نسبتاً کوتاه در ايستگاه فضايي براي حصول اطمينان از کارکرد درست دستگاه هاي «کلمبوس» و اينکه دانشمندان روي زمين مي توانند اطلاعات آزمايشگاه را دريافت کنند، با شاتل فضايي اينديور به زمين بازگشت.

اما شاتل ديسکاوري هم در بامداد 12 خرداد براي انجام ماموريت شمار STS-124 از پايگاه فضايي کندي پرتاب شد و پس از دو روز به ايستگاه بين المللي فضايي متصل شد. اين فضاپيما با هفت سرنشين، حامل آزمايشگاه يک ميليارد دلاري کيبو (اميد) متعلق به ژاپن بود. در سي و پنجمين ماموريت ديسکاوري، فضانوردان براي نصب آزمايشگاه کيبو در چند نوبت به راهپيمايي در خارج از ايستگاه پرداختند. پيش از آن بخش نخست آزمايشگاه کيبو در ماه مارس در ايستگاه بين المللي فضايي نصب شده بود.

همچنين در مهرماه فضاپيماي سايوز با هجدهمين گروه فضانوردان به ايستگاه بين المللي فضايي متصل شد. در پرواز فضاپيماي سرنشين دار سايوز تي ام آ-13 «يوري لونچاکوف» (روسيه) و «مايکل فينک» (امريکا) و همچنين «ريچارد گريوت» ششمين توريست فضايي حضور داشتند. اتصال سايوز به ايستگاه بين المللي فضايي بر اساس زمان محاسبه شده در حضور کارمندان، مهمانان و بستگان فضانوردان و خبرنگاران در مرکز هدايت پروازها که از طريق تلويزيون شاهد اتصال فضاپيما با ايستگاه بين المللي فضايي بودند، انجام شد.

اجرام پلوتوئيد

تقريباً دو سال پس از آنکه اتحاديه بين المللي ستاره شناسي (IAU) در اجلاس عمومي، پلوتون را در رده جديد سياره هاي کوتوله تنزل داد، در نشست خردادماه در اسلو، اين رده از سياره هاي کوتوله را «پلوتوئيد» نامگذاري کردند. «پلوتوئيد» به اجرامي در منظومه خورشيدي گفته مي شود که در مداري بزرگ تر از مدار نپتون در حال گردش به دور خورشيد هستند و جرم آنها به اندازه يي است که گرانش ناشي از آن مانع از غلبه نيروهاي جسم صلب بر آن مي شود. «پلوتو» و «اريس» (قمر پلوتون) دو «پلوتوئيد» شناخته شده هستند. در سال 2015 که فضاپيماي افق هاي نو به ناحيه کمربند کوئي پر مي ر سد مي توان پلوتوئيد هاي ديگري را نيز کشف کرد. IAU که از سال 1900 مسووليت نامگذاري اجسام سياره يي و اقمار آنها را بر عهده دارد، بر نامگذاري سطوح ظاهري اجسام موجود در منظومه خورشيدي نيز نظارت دارد.

کاوشگر ماه پيماي هند

در سال گذشته چاندرايان-1 نخستين تصاوير سه بعدي را از فاصله صد کيلومتري کره ماه گرفت. در اکتبر 2008 کاوشگر ماه پيماي يک و نيم تني هند به نام «چاندرايان -1» که در هند ساخته شد، توسط يک موشک ساخت هند با موفقيت از پايگاه فضايي ساتيش داوان در جنوب اين کشور به سوي مدار کره ماه پرتاب شد. مهم ترين ماموريت فضاپيماي چاندرايان-1 تحقيق در مورد وجود احتمالي ذرات يخ در زير سطح ماه به خصوص در دو قطب اين کره است. برنامه فضايي هند از سال 1963 آغاز شد و در سال هاي اخير، اين کشور درصدد است با تکميل فناوري ساخت و پرتاب ماهواره هاي مخابراتي از وابستگي خود به کشورهاي ديگر بکاهد و وارد بازار پرسود ارتباطات ماهواره يي شود.

کشف هاي تازه هابل

در بين کشفيات و تصاوير بسيار شگفت انگيز تلسکوپ فضايي هابل از دورترين اجرام کيهان، تصوير سياره يي جديد بيشتر از همه جلب توجه کرد. ستاره شناسان در سال 2008 اعلام کردند تلسکوپ فضايي هابل موفق به ثبت اولين تصاوير از سياره يي شده که در حال چرخش در مدار ستاره يي دوردست است.

بزرگ ترين دوربين ديجيتالي

دوربين 4/1 ميليارد پيکسلي براي تصويربرداري از سيارک ها ساخته شد. اين دوربين که از 60 تراشه جداگانه ساخته شده است، روي يکي از چهار تلسکوپ طرح Pan-STARS در هاوايي نصب شده است. در سال 2010 با نصب و راه اندازي کامل سي سي دي هاي چهار تلسکوپ، رصدهاي اين رصدخانه آغاز مي شود. با آغاز رصد اين تلسکوپ عظيم تمامي سيارک هاي بالاي 300 متر نزديک به مدار زمين قابل شناسايي و تصوير برداري خواهند بود.

صدمين سالگرد انفجار تونگاسکا

دانشمندان در صدمين سالگرد برخورد شديد جسم آسماني در منطقه تونگاسکا، اين رخداد را نتيجه برخورد يک سيارک از کمربند سيارک ها (بين مشتري و مريخ) مي دانند. بررسي بقاياي يافت شده در محل وقوع اين برخورد در دو دهه گذشته از عناصري خبر مي هد که بيش از هر چيز نزديک به ساختار سيارک ها است. صد سال پيش در 30 ژوئن سال 1908 ساعت 14/7 صبح به وقت محلي، جرم بسيار پرنوري بر فراز آسمان سيبري ديده شد که به سرعت در حال برخورد با زمين بود. اين جرم آتشين در بالاي جنگلي که پوشيده از درختان سوزني برگ بود، منفجر شد. آن زمان احتمال دادند اين سنگ آسماني ده ها متر قطر داشته و پيش از آنکه با زمين برخورد کند، در فاصله پنج تا 10 کيلومتري بر فراز سطح زمين منفجر شده است. در اثر اين انفجار، حدود 80 ميليون اصله درخت جنگل منطقه تونگاسکا در محدوده يي به وسعت 2150 کيلومتر مربع سوختند. قدرت انفجار اين رخداد را معادل 10 تا 15 مگاتن TNT (معادل امروزي 5 ريشتر) برآورد کرده اند که حدود هزار بار قوي تر از انفجار بمب هسته يي در هيروشيما است.

کشف اقمار جديد

با کشف قمر جديد مشتري، تعداد قمر هاي شناخته شده منظومه خورشيدي به 128 افزايش يافت. انجمن نجوم کانادا در نشست سالانه خود که خردادماه برگزار شد، خبر کشف شصت و يکمين قمر سياره مشتري را منتشر کرد. قمر جديد که با نام موقت S/2003 J21 شناخته مي شود، بيست ويکمين قمر جديد غول منظومه خورشيدي است که از آغاز سال جديد ميلادي تاکنون شناسايي شده است. قمر جديد با کمک تلسکوپ 6/3 متري کانادا، فرانسه، هاوايي که در قله موناکي هاوايي نصب شده است، کشف شد. اين قمرهاي کوچک که در اطراف سياره هاي غول يافت مي شوند، ناشي از برخورد يک شهاب سنگ بزرگ يا يک سيارک با يکي از اقمار بزرگ اين سياره ها است. پس از مشتري، سياره هاي زحل با 31 و اورانوس با 21 قمر شناخته شده، بيشترين اقمار منظومه خورشيدي را دارند.

سياره فراخورشيدي WASP-12b

در آخرين ماه سال 2008 گروهي از ستاره شناسان به سرپرستي «لسلس هب» از دانشگاه سنت اندروز در اسکاتلند، سياره يي فراخورشيدي را کشف کردند که بيشترين دماي سطح و کوتاه ترين دوره تناوب را دارد. سياره فراخورشيدي WASP-12b که به دور ستاره همدم خود در حال گردش است، بسيار داغ و جرم آن 4/1 برابر جرم مشتري است. البته سياره هاي فراخورشيدي به جرم مشتري در فضا بسيار فراوانند و آنچه اين سياره را از بقيه متمايز کرده اين است که در فاصله يي بسيار نزديک (023/0 واحد نجومي يا سه ميليون کيلومتر) نسبت به ستاره خود به دور مداري در حال حرکت است و گردش آن تنها 26 ساعت طول مي کشد. همچنين اين سياره 79/1 برابر مشتري است و چگالي آن تنها 3/0 گرم بر سانتيمتر مکعب است. ستاره شناسان تقريباً مطمئن هستند که WASP-12b کره يي جامد نيست، اما نمي دانند علت بزرگ بودن اندازه آن چيست