محمدجواد ترابی

با گذشت یک ماه از آغاز سال جهانی نجوم، اقدامات بسیاری در سطح جهانی انجام شده،اما سهم ایران از این موفقیت‌ها چیست؟

سازمان آموزشی،علمی و فرهنگی یونسکو به همراه اتحادیه بین‌المللی نجوم، سال 2009 را سال جهانی نجوم نامیده‌اند. گمانه‌زنی‌ها برای برگزاری سال جهانی نجوم از سال 2003 آغاز شد، تا این‌که در سال 2007 به برنامه‌ریزی و تهیه نقشه راه و سال 2008 به فراهم کردن مقدمات و آماده‌سازی اختصاص یافت. با آغاز سال 2009، سال جهانی نجوم رسما آغاز شد و به مرحله اجرا در آمد، تا این‌که در سال 2010 مورد ارزیابی قرار گیرد.

آن‌چه تاکنون تمامی رسانه‌ها به آن اذعان دارند، موفقیت فراتر از انتظار برگزاری سال جهانی نجوم نسبت به سال‌های جهانی ریاضی و فیزیک در همین ابتدای کار است. برگزاری سال جهانی نجوم باپشتوانه 6 ساله و برنامه‌ریزی دقیق و مدون، نمونه بسیار خوبی از فعالیت‌های جهانی است، فعالیت‌هایی که نیازمند تدبیر و دوراندیشی است که مسئولان برگزاری سال جهانی نجوم خوب به آن واقفند.

دورنمایی که سال جهانی نجوم به دنبال آن است؛ کمک به شهروندان سراسر جهان برای کشف دوباره جایگاه خود در کیهان از دریچه آسمان روز و شب و هم‌چنین، ایجاد حس شخصی شگفتی و کشف در میان مردم است. دلیل انتخاب سال 2009 برای برگزاری سال جهانی نجوم نیز سالگرد 400 امین سال رصد تلسکوپی گالیله است.

در این سال پروژه‌های مختلفی با همکاری عامل‌های ملی، سازمان‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای‌ در سراسر جهان برگزار می‌شود. سال جهانی نجوم تاکنون توانسته با همکاری 136 عامل برگزاری ملی و 33 عامل سازمانی به همراه همکاری 91 وب‌سایت اطلاع‌رسانی ملی، فعالیت‌های سال جهانی نجوم را ساماندهی و اطلاع‌رسانی کند. انجمن نجوم ایران نیز عامل برگزاری رسمی سال جهانی نجوم در ایران معرفی شده که وب‌سایت www.astronomy.ir را برای اطلاع‌رسانی این سال اختصاص داده است.

پروژه‌های جهانی، منطقه‌ای، ملی و محلی، انواع پروژه‌های در نظر گرفته شده برای برگزاری سال جهانی نجوم هستند. از این بین، پروژه‌های جهانی به سبب دربرگیری بالای آنها مورد حمایت و اطلاع‌رسانی کامل کمیته برگزاری سال جهانی نجوم قرار می‌گیرد. پروژه‌های سال جهانی نجوم، پروژه‌هایی هستند که حداقل در راستای یکی از 8 هدف سال جهانی نجوم قرار دارند. اهداف سال جهانی نجوم عبارتند از:

افزایش آگاهی علمی؛
ترویج فراگیر دانش نو و تجارب رصدی؛
استحکام انجمن‌های نجومی در کشورهای در حال توسعه؛
پشتیبانی و ارتقای آموزش‌های علمی رسمی و غیر رسمی؛
فراهم کردن تصویری مدرن از دانش و دانشمند؛
کمک به شبکه‌های نو و تقویت شبکه‌های موجود؛
ارتقای توازن دانشمندان زن و مرد در تمامی سطوح و ترویج دربرگیری وسیع‌تر اقلیت‌های علمی و حرفه‌های مهندسی؛
کمک به حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان از دریچه آسمان تاریک و اماکن نجومی تاریخی.

سال جهانی نجوم پروژه‌های جهانی خود را به دو گروه پروژه‌های بنیادی و پروژه‌های ویژه تقسیم کرده است؛ پروژه‌های بنیادی شامل 11 پروژه است که کمیته برگزاری سال جهانی نجوم، آنها را طرح‌ریزی، ایجاد، ساماندهی و اجرا کرده است. پروژه‌های بنیادی، عناصر کلیدی موفقیت سال جهانی نجوم در جهان هستند و پس از اتمام سال جهانی نجوم مورد ارزیابی قرار می‌گیرند تا میزان اثربخشی سال جهانی نجوم مورد ارزیابی قرار گیرد.

اما پروژه جهانی ویژه، پروژه‌ای است که از سوی منجمان آماتور یا حرفه‌ای در سراسر جهان به صورت مستقل، طرح‌ریزی و پیشنهاد می‌شود و در صورت موافقت کمیته برگزاری سال جهانی نجوم، برای تکمیل دستاوردهای سال جهانی نجوم پذیرفته می‌شود. تا امروز 9 پروژه جهانی ویژه معرفی شده و بدین ترتیب، مجموع پروژه‌های جهانی (ویژه و بنیادی) به عدد 20 می‌رسد.

سهم مشارکت مستقیم ایران در میان این 20 پروژه، مدیریت بابک امین‌تفرشی بر پروژه ویژه «جهان در شب» و هم‌چنین پروژه ویژه «صلح ستارگان» است که تمامی موسسان و سازماندهندگان آن، ایرانی هستند. در ادامه به بررسی چند پروژه جهانی سال جهانی نجوم می‌پردازیم که مخاطب ایرانی دارد و عملیاتی شده است.

100 ساعت نجوم
پروژه بنیادی جهانی 100 ساعت نجوم قصد دارد در برنامه‌ای 100 ساعته از13 تا 16 فروردین 1388 / 2 تا 5 آوریل 2009، چندین برنامه نجومی عمومی را در سراسر جهان برگزار کند. 100 ساعت نجوم با همکاری منجمان آماتور سراسر جهان در این 4 شبانه‌روز، برنامه‌هایی را همچون رصد آسمان، ماه و سیارات در معابر پرتردد ، برگزاری سمینارها و برنامه‌های علمی با مخاطب نجومی و هم‌چنین، پخش زنده اینترنتی از 100 رصدخانه برتر دنیا، سامان می‌دهد. عامل برگزاری این پروژه در ایران، پوریا ناظمی، هماهنگ‌کننده منطقه‌ای «منجمان بدون مرز» است. به احتمال زیاد، این پروژه در ایران با استقبال خوب مردم مواجه می‌شود، زیرا نخستین روز این برنامه مقارن با روز طبیعت (سیزده به در) است و فرصتی مناسب برای اجرای برنامه‌های نجومی عمومی همچون رصد آسمان در تفرجگاه‌ها و بوستان‌ها فراهم می‌کند. برنامه پخش زنده اینترنتی نیز به این پاسخ می‌دهد که اخترشناسان در آن رصدخانه چه گونه اجرام آسمانی را رصد می‌کنند، چگونه تحقیق می‌کنند، به دنبال کشف چه چیزی هستند و شرایط رصد برای شبی مثل آن شب چگونه است.

گالیلئواسکوپ
پروژه بنیادی جهانی گالیلئواسکوپ برای طراحی، تولید و توزیع جهانی تلسکوپ‌هایی همچون تلسکوپ گالیله در مقیاس وسیع برگزار می‌شود، البته باید به این نکته اشاره کرد که بزرگنمایی آن 28 برابر است که کمی بهتر از تلسکوپ گالیله است. برای این‌که هزینه تمام‌شده این تلسکوپ اندک باشد و هم‌چنین بتوان آن را در سراسر جهان توزیع کرد، این تلسکوپ به صورت سرهم‌بندی نشده توزیع می‌شود و پس از سرهم‌بندی بر روی سه پایه عکاسی نصب می‌شود. راز ارزانی این تلسکوپ‌ها، ساخت آن در تعداد میلیونی است. این تلسکوپ‌ها از نوع شکستی آکروماتیک هستند و از کیفیت مناسبی برای رصد اجرام منظومه شمسی برخوردارند. در ایران، انجمن صلح آسمانی با گروه توزیع این تلسکوپ‌ها در ارتباط است و هم‌زمان با آغاز پخش آن در جهان، این تلسکوپ‌ها را برای ترویج نجوم در اختیار نهادهای علمی، آموزشی و فرهنگی که نیاز به حمایت دارند، قرار می‌دهد.

خاطرات کیهانی
در پروژه بنیادی جهانی خاطرات کیهانی، 24 منجم از 24 کشور جهان، دفترچه خاطرات اینترنتی خود را به آدرس www.cosmicdairy.org به اشتراک می‌گذارند. این یادداشت‌های روزانه منجمان نه فقط مربوط به نجوم و آخرین تحقیقات و یافته‌هایشان، که درباره زندگی، خانواده، دوستان و علایق آنها نیز هست. هدف از این پروژه این است که نشان دهد زندگی روزمره منجمان، همانند باقی مردم دنیاست و دغدغه‌های زمینی و تحقیقات آسمانی در کنارهم قرار دارند. در انتهای سال جهانی نجوم نیز قرار است با همکاری نمایندگی اروپایی نشریه معتبر نشنال‌ژئوگرافیک، مستندی از زندگی این منجمان و هم‌چنین، کتابی از خاطرات روزانه آنها به همراه مقالات عمومی این دانشمندان منتشر شود.

از زمین تا کیهان
پروژه بنیادی جهانی از زمین تا کیهان، نمایشگاهی از برترین تصاویر نجومی است که گستره وسیعی را، از چهره زمین در فضا گرفته تا دوردست‌ترین نقاط کیهان، به نمایش درمی‌آورد. این مجموعه تصاویر محصول سال‌ها تلاش دانشمندان است که با استفاده از تلسکوپ‌های فضایی و برترین تلسکوپ‌های زمینی گرفته شده است. این برای نخستین بار در جهان است که نمایشگاهی از خیره‌کننده‌ترین تصاویر نجومی در سطح جهان به طور مشترک برگزار می‌شود. بنا به اعلام وب‌سایت رسمی نمایشگاه از زمین تا کیهان، موزه ژئوپارک قشم در ایران نیز از آغاز سال جهانی نجوم به همراه 40 مرکز مطرح جهانی دیگر برگزارکننده رسمی این نمایشگاه خواهد بود. انجمن صلح آسمانی، عامل رسمی برگزاری این نمایشگاه در ایران نیز اعلام کرده با آغاز سال 1388، این نمایشگاه در تهران نیز برگزار می‌شود. اما اگر اشتیاق زیادی برای دیدن این تصاویر دارید و راهی سفری به قشم شده‌اید، این نمایشگاه را از دست ندهید.

آگاهی از آسمان تاریک
پروژه بنیادی جهانی آگاهی از آسمان تاریک آگاهی‌دهنده مضرات و آسیب‌های آلودگی نوری بر بشر و گونه‌های جانوری و گیاهی است. آلودگی نوری به سبب انتشار نور ابزارهای ساخته بشر به سوی آسمان و بازتاب آن از ذرات آلاینده هوا، بخار آب و گرد و غبار ناشی می‌شود که در نهایت، منجر به روشن شدن زمینه آسمان به مانند آسمان شهرهای بزرگ می‌شود. آلودگی نوری را می‌توان به راحتی با محدود کردن زاویه تابش نور لامپ‌ها و گذاشتن کلاهک‌هایی روی آنها رفع کرد؛ اما اگر به همین شکل گسترس بیابد؛ علاوه بر دور کردن مردم از زیبایی‌هایی آسمان شب سبب ایجاد مشکلاتی زیستی، هم برای انسان و هم برای باقی جانداران می‌شود. علاوه بر این، پروژه آگاهی از آسمان تاریک از تمامی مردم جهان دعوت کرده تا با شمارش تعداد ستارگان یک صورت فلکی خاص، در برنامه‌های سنجش آلودگی نوری منطقه خود شرکت کنند. این سنجش‌ها که منطبق با مفاهیم علوم شهروندی است، کمک می‌کند داده‌های دقیق و مستندی از میزان آلودگی نوری هر نقطه در جهان تهیه شود. علوم شهروندی به شاخه‌هایی از علم گفته می‌شود که ‌نیازی به تخصص و تجربه ندارد و صرفا مبتنی بر همت و آگاهی است.

جهان در شب
پروژه ویژه جهانی جهان در شب، به مدیریت بابک امین تفرشی، منجم آماتور و عکاس نجومی صاحب‌نام ایرانی، پروژه‌ای است برای عکاسی و تصویربرداری از میراث‌های فرهنگی و طبیعی جهان در زمینه آسمان شب. تمامی گروه 30 نفره این پروژه را عکاسان خبره و مطرح نجومی سراسر جهان تشکیل می‌دهند تا بتوانند با نشان دادن زیبایی‌های آسمان در کنار میراث‌های فرهنگی و طبیعی جهان، ابتدا گامی در جهت حفاظت از آنها بردارند و سپس، نمای این میراث‌های جهانی را برای نخستین بار در سراسر این کره خاکی مستند کنند. اوشین زاکاریان، عکاس مطرح طبیعت و آسمان نیز یکی دیگر از اعضای این پروژه ویژه است. پروژه ویژه جهان در شب علاوه بر این، برای نهادها و سازمان‌های درخواست‌دهنده در سراسر جهان، نمایشگاهی از این تصاویر بی‌نظیر نجومی برگزار می‌کند.

صلح ستارگان
پروژه ویژه جهانی صلح ستارگان با کمک گروه‌های فعال نجومی در سراسر جهان، شب‌های رصدی عمومی و مشترکی را برای مردم مرزنشین در دو سوی نوار مرزی خاکی یا آبی برگزار می‌کند تا صلح و دوستی را با نشان دادن آسمان بیکران در دو سوی مرز، ماندگار کند. پروژه ویژه صلح ستارگان، سال جهانی نجوم را با برگزاری شب رصد عمومی و مشترک در قشم و دبی، دو سوی آب‌های نیلگون خلیج فارس، آغاز کرد. تاکنون 11 گروه نجومی از 9 کشور جهان به جمع برگزارکنندگان این پروژه پیوسته‌اند. پروژه ویژه صلح ستارگان به همت انجمن نجوم ایران و انجمن صلح آسمانی در سراسر جهان برگزار می‌شود و تنها پروژه سال جهانی نجوم است که تمامی سازمان‌دهندگانش ایرانی هستند. انوشه انصاری، نخستین فضانورد ایرانی و نخستین بانوی گردشگر فضا در جهان، نیز مشاور این پروژه ویژه جهانی است. پروژه صلح ستارگان با حمایت اتحادیه بین‌المللی نجوم و یونسکو به صورت جهانی برگزار می‌شود و گروه برگزارکننده مراسم جهانی «شب یوری» نیز حمایت خود را از این پروژه ویژه اعلام کرده است.

اما نام ایران در میان سازمان‌ها و موسسات حامی سال جهانی نجوم بسیار خالی است. این درحالی است که سازمان‌ها و موسسات می‌توانند تنها با حمایت 50 هزار دلاری، حامی رسمی جهانی این سال جهانی شوند. این کار نه تنها حمایت از یک برنامه فرهنگی است، که تبلیغی جهانی است و در تاریخ فعالیت‌های آنها ثبت جهانی می‌شود. هم‌چنین با حمایت 350 هزار دلاری، هر شرکت، موسسه یا نهاد می‌تواند نام حامی اصلی سال جهانی نجوم را به خود اختصاص دهد که تاکنون فقط 3 شرکت معتبر، حامی اصلی سال جهانی نجوم شده‌اند.