هاشم سیماب
در پایان یکی از شب‌های رصدی
سرد، بر فراز بلندی‌های منطقه‌ی دیلمان، چند ساعتی پس از نیمه شب جرم بسیار پر نور
عجیبی در آسمان پیدا شد. شدت نور زیاد این جرم در آن آسمان تاریک به اندازه‌ای بود
که نظر بیشتر افراد حاضر در آنجا را به خود جلب کرد. کنجکاوی درباره‌ی چیستی این
جرم و حدس و گمان درباره‌ی آن باعث شد تا از دوست و میهمان ستاره‌شناس‌مان – که از
قضا امروز هم جزو اخترشناسان غیرحرفه‌ای بسیار معروف است – درباره‌ی آن بپرسیم.
جواب شوکه کننده و غیرقابل باور بود: یک اَبَرنواختر!
دوست ِ اخترشناس ما مدعی بود
که تا به حال همه گونه جرم آسمانی دیده است به جز یک ابرنواختر و چه اشکالی دارد
که این جرم ِ پرنور، ابرنواختر باشد؟ او این‌طور وانمود می‌کرد که شکی در
ابرنواختر بودن آن جرم ندارد.
آن روزها این قدر باتجربه
نبودیم که ادعایمان شود آنچه به ذهن ما می‌رسد، بی‌تردید درست است. چاره‌ی کار،
استفاده از تلسکوپ بازتابی چهارو نیم اینچی جمع بود: هلال زهره، آرزوی ابرنواختری
ِ اخترشناس ِ پرآوازه‌مان را بر باد داد.
شاید او به راستی گمان می‌کرد
که ابرنواختری در آسمان ظاهر شده، شاید هم این فقط ترفندی بود برای فراموشی سرما و
بیدار ماندن تا صبح. با این وجود بعید نیست که دوست‌مان به زودی آخرین جرم نادیده‌ی
خود را هم ببیند.
به سوی جنوب، چشم به محراب
آسمان
"اگر ستاره‌شناس هستید،
چشم از اتا- حمال (Eta Carinae)
بر ندارید. به نظر می‌رسد که این ستاره دوباره فعال شده باشد."
درست است که این دقیقا عین
جمله‌ی دن گرین (Dan Green) در خبرنامه‌ی 9094 انجمن بین‌المللی
نجوم که 20 آبان منتشر شد نیست، اما منظور او به وضوح مشخص کننده‌ی چنین چیزی است.
به کمک رصدهای تلسکوپ فضایی
هابل در امردادماه امسال و با استفاده از طیف‌نگار ِ تصویربرداری این تلسکوپ (STIS) – که از سال 2004 از کار افتاده بود و پس از ماموریت چهارم تعمیر و
نگهداری دوباره فعال شده است – مشخص شد که این ستاره در شش‌ماه گذشته پرنورتر شده
است. آن قدر پرنور که جنوبی‌ها می‌توانند آن را به راحتی با چشم غیر مسلح ببینند!
(قدر این ستاره حالا به پنج و یک دهم رسیده است)
نشانه‌های زیادی وجود دارد
که باید در آینده‌ای نه‌چندان دور به انتظار شگفتی‌های بیشتری باشیم.
هنگامی که برای آخرین بار به
سراغ این ستاره‌ی همواره پر از ماجرا رفتیم، محققان مشغول بررسی اتفاقی که در سال
1843 این ستاره را تبدیل به دومین ستاره‌ی پرنور آسمان کرد، بودند: شاید یک
انفجار مهیب داخلی یا به جای آن، تشعشعاتی که به دلیل ریزش ماده بر سطح ستاره،
ناگهان ساطع شده‌اند.
با دانستن این که اتا – حمال
یک دوتایی واقعی است، هیچ راهی برای این که بدانیم کدام یک از آن‌ها باعث به وجود
آمدن این رویداد شده یا حتا این که اتفاق بعدی چه خواهد بود، نداریم.
اتا-حمال منظومه‌ای با حدود
90 تا 100 برابر جرم خورشید است و درخشندگی آن حدود 5 میلیون برابر ستاره‌ی ماست!
دوستاره‌ی این منظومه هر پنج سال و نیم به فاصله‌ی 1 تا 2 واحد نجومی از هم می‌رسند.
آخرین باری که آن‌ها این چنین به هم نزدیک شدند، دی‌ماه سال گذشته بود.
حالا شواهدی وجود دارد که
نشان می‌دهد این ستاره در حال از دست دادن جرم است و وارد مرحله‌ای تازه و ناپایدار
شده است. پرتوهای ایکسی که ناشی از برخورد گازهای خروجی از این خورشیدهای سنگین
وزن است، نشان می‌دهد که گازها تقویت می‌شوند و انرژی می‌گیرند. این پدیده شاخص
خوبی برای از دست‌دادن جرم و ورود به مرحله‌ی ناپایدار در زندگی ستاره است.
بنابراین به نظر می‌رسد این
ستاره‌ی سرکش و بسیار جالب توجه به نفس‌های پایانی ِ زندگی ِ کوتاه اما تماشایی
خود رسیده است.
بنا به برخی پیش‌بینی‌ها
ممکن است تا تکه تکه شدن اتا-حمال چند هزار سالی باقی مانده باشد. با این وجود اگر
رفتار این ستاره را با دیگر ستاره‌های آبی ِ درخشان همچون SN2006jc مقایسه کنیم، نتیجه
امیدوارانه‌تر خواهد بود. ستاره در سال 2004 شروع به پرنور شدن کرد و 2 سال بعد
منفجر شد. اگر چنین باشد، ممکن است پایان داستان اتا-حمال در طول عمر ما یا حتا در
چند سال آینده باشد. (نگران نباشید، فاصله‌ی ستاره تا ما 7 تا 10 هزار سال نوری
است)
پس ما همچنان به دیدن مرگ
این ستاره‌ی زیبا خواهیم نشست. اخترشناسان مجموعه برنامه‌هایی برای رصد اتا-حمال
با تلسکوپ ِ فضایی هابل و رصدخانه‌ی لاپالما در آرژانتین در نظر گرفته‌اند. آن‌ها
در گردهمایی انجمن اخترشناسان ِ امریکا در ماه بعد، در این باره صحبت خواهند کرد. بد نیست که شما هم خود را
برای سفری به جنوب در آینده‌ای شاید نه چندان دور آماده کنید. برای دیدن این ستاره
به عرض جغرافیایی ِ کمتر از 27 درجه سفر کنید.
نمایی خیالی از دو ستاره ابر
غول آبی و داغ در منظومه‌ی اتا – حمال. در این مدل پیشنهادی، بادهای داغ ستاره‌ای به
هم برخورد می‌کنند و جبهه‌ی موج از پرتوهای ایکس منتشر می‌کنند. (کمان پهن سفید در
مرکز)
* اسم چینی اتا-حمال "تین – شین" به معنی محراب
آسمان است.