فهرست :



يادداشتها :
8        به پيشواز نظم، رضا منصوري
9        ستارهاي به بزرگي يك كهكشان، بابك امين  تفرشي
10      فکر کردن به پرسشهای بیپاسخ، پوريا ناظمي
40      من و تلسکوپم، بابک سِدِهی

11      يك نگاه   
12      اخبار جهان، ترجمه: الهام شعباني
16      گزارش گشت رصدي ماهنامهي نجوم
17      حل معماي نور منطقهالبروجي، ترجمه: شادي حامدي آزاد
18      چشمانداز اخترشناسي در آينده، ترجمه: شادي حامدي آزاد
24      مادهي تاريك چه ميتواند باشد؟، رضا منصوري
27      ماجراجويي در فضا – زمان خميده، ترجمه: محمد حسين ذوفقاري
34      از ميان آتش به سوي ستارهها، ترجمه: شادي حامدي آزاد
39      نخستين تلاشها در اندازهگيري ثابت خورشيدي، ترجمه: مارال فريدون
41      داستان: پابرهنه در پارك، شهاب صقري
42      آسمان در اين ماه (مرداد 1389)، كاظم كوكرم و ...
52      مباني عكاسي نجومي با دوربينهاي ديجيتال(4)، ترجمه و بازنويسي :  بابك سدهي
73      فرهنگنامهي نجوم و فضا، محمد جواد ترابي
76      سفر به ژرفاي آسمان با دابسونيهاي غولپيكر، مزدك مطهري
78      نجوم به زبان آدميزاد: زمين گرد است يا تخت؟، ترجمه: محمدرضا بهاري
80      بازارچهي نجومي  و اشتراك
84      چكيدهي برخي از مقالات به زبان انگليسي، نادر حيدري
85      يك عكس ، يك خاطره، مهدي زماني                     



گزارش:
گردآوري: زهرا رحيمدل
 گشت رصدیِ ماهنامهي نجوم
- زير آسمان پرستارهي کوير
- سفر به ژرفای آسمان از پای برج میلاد



يادداشت:
به پيشواز نظم
رضا منصوري
نجوم دارد 20 ساله ميشود. در اين مدت بهندرت توانستيم مجله را بهموقع منتشر كنيم. خيلي كوشش كرديم اما نميشد، تا اين شماره! با اين شماره به پيشواز نظم ميرويم كه دنيا، بهويژه دنياي مدرن، بدون آن تعريف نميشود و ميخواهيم «نجوم» كه 20 ساله شد بگوييم حالا «مجله» شديم! يعني مشتركان بهموقع دريافت ميكنند، و در روز موعود مجله روي دكّهي روزنامهفروشيهاست؛ يعني روز اول هر ماه حتماً. پس ما سعي ميكنيم روز آخر هر ماه مجله را به دكّهها برسانيم. مشتركان هم بايد تا آن موقع دريافت كرده باشند. اميدوارم خوانندگان نظم ما را بپذيرند!


فکر کردن به پرسشهای بیپاسخ
پوريا ناظمي

شش-هفت سال پيش یکی از نخستين گردهماییهای نجوم آماتوری کشور در مشهد برگزار شده بود؛ فکر میکنیم نخستين گردهمایی بود که  شاخهي آماتوری انجمن نجوم ایران برگزار میكرد و بسیاری از فعالان نجوم آماتوری و چند تن از حرفهایهای نجوم نیز در آن شرکت داشتند. یادم است در هنگام بازگشت به تهران – که سفری طولانی و پرماجرا بود و نزدیک یک شبانهروز به طول انجامید - در نیمههای شب بحث داغی بین مسافران اتوبوس درگرفت. كساني چون بابک امینتفرشی، محمدرضا نوروزی، شاهین جعفرزاده، مسعود صیفیکار، دکتر شهرام عباسی، فکر میکنم سیاوش صفاریانپور هم در بحث حضور داشت و همینطور جمعی از دانشآموزان قدیم سمپاد و رصدخانهي زعفرانیه و موضوع  بر سر چیستی و محدودههای نجوم آماتوری بود. اینکه نجوم آماتوری چیست؟ رصد کردن منجمان آماتور به چه دردی میخورد و نجوم آماتوری تا کجا اجازهي ورود به حوزههای حرفهای دارد؟ آیا نجوم آماتوری مقدمهای بر نجوم حرفهای است که تنها باید علاقهمندان را بدان سو حرکت دهد یا جریانی مستقل و موازی حرفهای است؟ بحث آن شب تا نزدیکیهای صبح به طول انجامید و مسلماً به هیچ نتیجهي مشخصی هم نرسید.



يك نگاه:
كمربند مشتري شل شد!
عادت داشتيم هميشه مشتري را به شكل تصوير بالايي ببينيم: با چند نوار تيره (كه به آنها «كمربند مشتري» ميگويند) و لكهاي بزرگ. اما چند وقت پيش ناگهان بزرگترين و پررنگترين كمربند جنوبيِ مشتري، كه نزديك استواي اين سياره بود و بخشي از لكهي بزرگ روي آن قرار ميگرفت محو شد و مشتريِ آشناي ما به شكل ناآشنايي كه در تصوير پايين ميبينيد درآمد.

ماجراجويي در فضا-زمان خميده
اِدُئاردو گِرُن
ترجمه: محمدحسين ذوفقاري

در نظريهي نسبيت عام آلبرت اينشتين، گرانش از خميده شدن فضا-زمان ناشي ميشود. امروز، 90 سال پس از اينكه اينشتين معادلات نظريهاش را تكميل كرد، فيزيكدانان هنوز در حال كشف شگفتيهاي جديد در اين معادلاتاند. مثلاً، در فضايي خميده ظاهراً يك جسم ميتواند فيزيك بنيادي را به چالش بكشد و بدون نياز به هُل دادن چيزي يا هل داده شدن توسط چيزي در خلأ «شنا» كند. فضا-زمان خميده، همچنين نوعي پرواز كردن بدون نيروي موتور را ممكن ميكند كه در آن جسم ميتواند سقوطش را حتي در شرايط خلأ آهسته كند.

در مجموعه داستانهای مشهوري در دههي 1320/1940 جُرج گاموف فیزیکدان ماجراجوییهایی را از شخصی به نام آقای سی.جي.اچ. تامپکینز نقل ميکند. او کارمند سادهي بانک است که رویاهای روشني از دنیاهایی دارد که حوادث فیزیکی عجیب، بهطور روزمره در آنها اتفاق میافتد. مثلاً در یکی از این دنیاها سرعت نور 15 کیلومتر بر ساعت است که اثرات شگفتانگیز نظریهی نسبیت خاص اینشتین را به نمایش میگذارد...



معرفي كتاب:
فرهنگنامهي نجوم و فضا
محمدجواد ترابي

جامعترين و بهروزترين فرهنگنامهي نجومي و فضايي به زبان فارسي
«فرهنگنامهي نجوم و فضا» عنوان كتابي است جامع در زمينهي نجوم و فضا كه بهتازگي نشر طلايي آن را منتشر كرده است. اين كتاب با پرداختن به تاريخ نجوم آغاز ميشود و خواننده را با كاوشهاي فضايي، جهان شگفتانگيز سيارهها و قمرهايشان، زيباييهاي ژرفاي كيهان و اخترشناسي آماتوري آشنا ميكند.

كتاب فرهنگنامهي نجوم و فضا به سَرويراستاري علمي بابك امينتفرشي، منجم آماتور و روزنامهنگار علمي شناختهشده، تهيه شده است. اين كتاب را شادي حامدي آزاد ترجمه كرده و پوريا ناظمي و آيرين شيوايي ديگر نويسندگان و مترجمان همكار آن بودهاند. اين نخستينبار است كه كتابي جامع و کاملاً بهروز در زمينهي نجوم و فضا در ايران منتشر ميشود كه گروهي متبحّر، در ويراستاري و ترجمهي علمي، كار آن را انجام دادهاند...



خبر / مقاله :
- جهان سرد و شگفتانگیز هرشل
کلی بيتی
ترجمه: الهام شعباني

هرشل «عالم سرد» را طوري به ما نشان میدهد كه پيش از اين نديده بوديم. نتایج امروزش اثبات میکند که فعلاً فقط به اطلاعاتي سطحی از آنچه که قرار است در ماهها و سالهای آینده نشانمان بدهد، دست یافتهایم.

چند هفته پيش، بيستسالگي هابل را جشن گرفتيم و حالا چند روز پس از نخستين سالگرد پرتاب رصدخانهي فضایی هرشل، نخستين گردهمايي دربارهي نتایج علمی این تلسکوپ در هلند برگزار شد...


برای تلسکوپهای نیوتنی و دابسونی
بابک سِدِهی
جا گرفتن آینهي اصلی تلسکوپ در انتهای لولهي آن مشکلی به وجود میآورد که بسیاری از طراحان و صاحبان این تلسکوپها را وادار به چارهاندیشی كرده است. مشکل اینجاست که بهعلت ساختار لولهي تلسکوپ، که فقط یک سر آن باز است، لایههای هوا با دمای متفاوت درون آن ساکناند و مدتی طول میکشد تا دمای داخل و بیرون آن به تعادل نسبی برسند. در این مدت، هوای گرمتر درون لوله در حال فرار به بیرون و هوای خنکتر در حال پُر کردن جای خالی هوای گرم است. جهت جریان هوای گرم و سرد پس از خنک شدن لوله برعکس میشود. به همین سبب ...


مبانی عکاسی نجومی با دوربینهای دیجیتال
جِری لُدریگاس
ترجمه و بازنویسی: بابک سدهی

ستفاده از قابلیتهای دوربین
ا
مروزه سازندگان دوربینهای عکاسی دیجیتال برای پیشی گرفتن از رقیبان خود امکانات و قابلیتهای فراوانی را در اختیار عکاسان میگذارند. قابلیتهایی مثل امکان فیلمبرداری، انتقال عکس به چاپگرها بدون اتصال به رايانه و حتی بدون استفاده از سیم یا انتشار مستقیم عکسها بر روی وِب، اضافه شدن مختصات محل عکاسی از طریق GPS و حتی تلفیق تلفن همراه. دیگر کمکم تشخیص اینکه بعضی دستگاههای جدید دوربیني هستند که تلفن دارند یا اینکه تلفنیاند که دوربین و چندین امکان دیگر دارند بیمعنی شده است. به هر حال، ما در این بخش فقط به قابلیتهایی در دوربینهای دیجیتال میپردازیم که بهنوعی به عکاسی نجومی مرتبط باشند...



ژرفا :
در جستجوي سيارات فراخورشيدي
- تاريخچهيکشف سيارات فراخورشيدي
كارَن مولاورديخاني

پيشبيني وجود چنين سياراتي به سالهاي بسيار دور بازميگردد؛ زماني که فيلسوف ايتاليايي، جوردانو برونو، ستارگان آسمان را به خورشيد ما به همراه سياراتي در گردش به دور آنها تشبيه كرد. حدود دو هزار سال پس از زمان تعاليم ارسطو و افلاطون، با موعظههاي کليساي كاتوليک رُم بشر به سوي اين باور هدايت ميشد که زمين مرکز عالم است و فقط ما براي زندگي در اين عالم خلق شدهايم. اين عقيده آنقدر محکم بود که وقتي جوردانو برونو در قرن شانزدهم جرئت کرد سخني از ديگر سيارات به ميان آوَرَد، زندهزنده در آتش سوزانده شد! احتمالاً پيش و پس از برونو افراد ديگري نيز دربارهي وجود سياراتي خارج از منظومهي شمسي خيالپردازيهايي كردهاند اما تا زمان نيوتن، که در سال 1713 ميلادي در يکي از کتابهايش به اين موضوع اشاره کرده است، اثري از فراخورشيديها نيست...


- سيارات فراخورشيدی
شکلگيری، ديناميک، آشکارسازی
سهراب راهوار

يکی از پرسشهاي هيجانانگيز  و عميق  بشر در طول تاريخ  امکان وجود جهانهاي قابل زيست، سَوای زمين بوده است. برای پاسخ دادن به اين پرسش پس از شناسايي سيارات خارج از منظومهی شمسی لازم است نشانههای حيات بر روی آنها بررسی شود.

پيشرفتهای فناورانه در بهبود وضعيت آشکارسازها و ساخت تلسکوپهای بزرگ، محققان را قادر كرد تا سرانجام دو دانشمند به نامهاي ميشل مايور و ديديه كلو نخستين سيارهی فراخورشيدی را در سال 1374/1995 کشف كردند. از آن سال به بعد رشتهي سيارات فراخورشيدی، يکی از شاخههای علم نجوم، دوران جديدی از شکوفايي خود را شروع کرده است. علاوه بر اخترزيستشناسان، که به مطالعهی حيات فرازمينی علاقهمندند، فيزيکدانها نيز مسئله را  از ديدگاه سازوکارهای حاکم بر تشکيل و ديناميک سيارات نگاه میکنند. بنابراين میتوان گفت اين علم بهصورت کلان شاخهای ميانرشتهای بين فيزيک و زيستشناسي محسوب میشود...


- ابزارهاي كشف سيارات فراخورشيدي
فاطمه عظيملو

حدود دو دهه از وارد شدن بحث سيارات فراخورشيدي به قلمرو اخترفيزيك ميگذرد. نوپا بودن اين بخش از علم، بهسبب نداشتن آگاهي يا علاقهمند نبودن دانشمندان به كشف سياراتي در خارج از منظومهي شمسي نيست بلكه كشف و آشكارسازي سياراتي در وراي منظومهي شمسي، نياز به ابزارهاي دقيق طيفسنجي و نورسنجي دارد. همچنين جذب نور در جوّ و اختلالاتي كه جوّ زمين در پرتوهاي عبوري از جوّ ايجاد ميكند، نيز مزيد بر علت است...


- ملاقات با ایندیانا جونز فراخورشیدیها
گفتگو از پوريا ناظمي

دکتر سارا سیگِر یکي از چهرههای مهم در زمینهي مطالعات سیارات فراخورشیدی به شمار میرود. او هماکنون در مؤسسهي فناوری ماساچوسِتس (MIT) دانشیار رشتهي فیزیک و نيز علوم سیارهای است. او کارشناسی خود را در رشتهي ریاضیات از دانشگاه تورنتو در کانادا و دکترای خود را از دانشگاه هاروارد اخذ کرد و پس از گذراندن دورهاي سهساله در مؤسسهي تحقیقات پیشرفتهي پرینستون به MIT ملحق شد...


اخبار جهان:
ترجمه : الهام شعباني
- ستارهي سيارهخور در يافتههاي جديد هابل
- اَبَرنواَختري از گونهي جديد؟
- رصدهای پرتو ایکس شواهدی از «مادهی گمشده» در عالم یافت
- سیاهچالههای درون خوشههای ستارهای موجب بینظمی فضا و زمان میشوند



معرفي محصول:
سفر به ژرفای آسمان با دابسونیهای غولپیکر
مزدک مطهری

تلسکوپهای بازتابی نیوتنی معمولاً با دو استقرار اصلی ارايه میشوند: بر پایهی استوایی يا بر پایهي سمت-ارتفاعی دابسونی. تلسکوپ دابسونی، که به ابتکار منجم آماتور و تلسکوپساز معروف آمریکایی جان دابسون حدود 50 سال پیش به جامعهي نجوم معرفی شد، اکنون پُرطرفدارترین نوع تلسکوپ آماتوری در جهان است. علت آن امکانِ داشتن تلسکوپی بزرگ برای دیدن ژرفاي آسمان با هزینهای بسیار کمتر نسبت به تلسکوپهای سوار بر پایههای استوایی است. بسیاری از کشفهایی که منجمان آماتور انجام دادهاند، مانند پیدا کردن دنبالهدارهای جدید یا کشف ابرنواخترها، با تلسکوپهای دابسونی بزرگ انجام شده است. تلسکوپهای دابسونی نخستینبار در سال 1384 از سوی مؤسسه و فروشگاه آسمان شب به جامعهي نجوم آماتوری ایران معرفی شدند (نجوم، شمارهی 150، صفحهی 42) و خیلی زود به ابزار رایج منجمان آماتور ایرانی در شبهای رصدی و رقابتهای نجومی مانند ماراتن مسیه تبدیل شدند...



نخستين تلاشها در اندازهگيريِ ثابت خورشیدی
پال هكرت
ترجمه: مارال فريدون

چگونه دو اخترشناس به نامهاي سَموئل پیِرپاند لَنگلی و چارلز گریلی ابُت با كوشش فراوان موفق به اندازهگیری ثابت خورشیدی و نوسانات درخشندگي خورشید شدند.

روشنايي خورشید همان بروندهِ انرژی خورشید در هر ثانیه است. یکی از روشهای بررسی نوسانهای روشنايي اندازهگیری دقیق ثابت خورشیدی است: مقدار انرژیاي که در هر ثانیه بر یک متر مربع از سطح بالایی جوّ زمین میبارد. اگر ثابت خورشیدی تغییر کند، روشنايي خورشید هم تغییر میکند...



مادهي تاريكچه ميتواند باشد؟
رضا منصوري

اين چه تركيبي از كلمههاست كه كيهانشناسان ساختهاند؟ مگر ماده تاريك ميشود؟ فقط اين تركيب نيست كه غريب است، ما انرژي تاريك هم داريم! اين چه فرايندي بوده كه منجر به اين تركيب دو يا چند كلمهي «تاريك»، «ماده» و «انرژي» شده است؟ چگونه اين مفهوم نوين شكل گرفته است؟ توسعهي انديشهي بشري همواره همراه بوده است با مفهومسازيهاي جديد. آيا اين مفهوم مادهي تاريك هم منجر به توسعهي علمي شده است يا خواهد شد؟

درك ما در علوم فيزيكي از ماده كمابيش همان است كه در عرف عادي مردم است. مهمترين ويژگياي كه به ماده نسبت ميدهيم جرم است؛ گرچه بار الكتريكي هم هست، اما ظاهراً با بار تاكنون مشكلي پيش نيامده، اما با جرم چرا! تازه در نسبيت هم ياد گرفتهايم انرژي را هم كمابيش با جرم مترادف بگيريم. جرم، بر خلاف انتظار، مفهوم بسيار پيچيدهاي است كه تكوين آن بهصورت امروزين در علوم فيزيكي دستكم هزار سال طول كشيده است. در گذشته ما به اجسام كيهاني، اجسامي كه در آسمان هستند، «جرم» ميگفتيم؛ كما اينكه در زبان فارسي هنوز به كار بردن عبارت «اجرام آسماني» براي اجسام يا اشياي كيهاني ...


حلّ معماي نور منطقهالبروجي
كلي بيتي
ترجمه: شادي حامديآزاد

اين شبها زمان مناسبي براي رصدگران نيمكرهي شمالي است تا به جستوجو و رصد تابشي در آسمان بپردازند كه به نور منطقةالبروجي مشهور است. اين تابش، كه پس از شفق همچون ستون نوري مخروطي اما كمفروغ بهصورتي وهمآلود در آسمان شكل ميگيرد، را ميتوانيد در شرايط ايدهآل و بسيار تاريك در امتداد نوار دايرةالبروج بيابيد...


مشتريهاي داغ
كَرول استات
ترجمه: شادي حامدي آزاد

يكي از شگفتيهاي عالم ما مشتريهاي داغاند؛ سيارات پُرجرمي كه در فاصلهاي كم به دور ستارههاي دوردست ميگردند و تازه در همين چند سال اخير كشف شدهاند.

فقط پانزده سال پيش، اخترشناسان تصور ميكردند كه منظومهي شمسي ما نمونهاي كامل از منظومههاي سيارهاي موجود در عالم است. آنها بر اين باور بودند كه هر منظومهاي كه سرانجام به دور ديگر ستارههاي عالم پيدا شود، حتماً سياراتي مشابه سيارات منظومهي شمسي دارد. اين منظومهها بايد شامل گروه كوچكي از سيارات سنگي زمينمانند باشند كه نزديك به ستارهشان در مدار ميگردند و گروه كوچك ديگري از سيارات غولپيكر گازي كه در نواحي دورتر و سردتر منظومه در گردشاند. همچنين دانشمندان پيشبيني ميكردند كه اين منظومهها، مانند منظومهي ما، قرصشكل و مدارهاي سياراتشان هم تقريباً دايرهاي باشند. شايد نوعي نظم هم وجود داشته باشد، درست مانند منظومهي ما كه در آن مدار هر سياره نسبت به سيارهي درونيتر خودش 75 درصد از خورشيد دورتر است...



به زبان آدميزاد:
زمین گرد است یا تخت؟
آلن لايتمن
ترجمه: محمدرضا بهاري

گمان میکنم خیلی خیلی کماند کسانی که خودشان گرد بودن زمین را شخصاً تحقیق کرده باشند. البته نگاه کردن به ماکت کرهي زمین که روی تاقچه گذاشتهاید یا زل زدن به عکسهایی که آپولو از زمین گرفته است مسلماً اسمش تحقیق نيست...



آسمان در اين ماه:   
- نگینهایی بر تنپوش ماراَفسای
فائزه آقایی و کاظم کوکرم

راه شیری تابستان کمکم بر مخمل سیاه شب خودنمایی میکند تا اشتیاق رصدگران برای جستوجو و کنجکاوی در این پهنهی بیکران رمزآلود را پاسخگو باشد. راه شیری مملو از ستارههای دوتایی و خوشههای باز ستارهای است که تعدادی از آنها حتی با دوربیني کوچک در آسمان نورانی شهرها مشاهده ميشوند. با داشتن یک تلسکوپ لذت دیدن خوشههای کروی را تجربه خواهید کرد اما برای چشم برهنه (غیرمسلح) زیر آسمان تاریک، راه شیری بهتنهای صحنهای عظیم و بیهمتا را پیش چشمانتان خواهد گذاشت...
- زمان پديدههاي مربوط به مرداد 1389
- ديدار با اعضاي منظومهي خورشیدي در مرداد 1389
محمدحسین الماسی و فائزه آقایی

با نگاهي گذرا به تصاوير اين صفحه، درك صحيحي از موقعيت كنوني و جابهجايي سيارات ميان صورتهاي فلكي در مردادماه خواهيد داشت. ترتيب تصاوير طبق زمانهاي اعلامشده، از ابتداي شب تا سحرگاه است. توجه كنيد كه نمايش مسير جابهجايي سيارات مريخ، مشتري، زحل، اورانوس و نپتون در مختصات استوايي (بُعد و ميل، مسير جابهجايي سياره نسبت به صورتهاي فلكي و ستارگان) و همچنين مسير جابهجايي دو سيارهي عطارد و زهره در مختصات افقي (سمت - ارتفاعي، مسير جابهجايي سيارات نسبت به افق ناظر) نشان داده شده است...


- ديدار با عجايب راه شيري تابستان
حامد پورخرسندي

تلسکوپ ندارید؟ هیچ جای نگراني نیست! برای دیدن عجایب راه شیری، داشتن یک جفت چشم برهنه هم کافی است! شاید شما هم از آن دسته باشید که وقتی نخستينبار نوار مِهآلود راه شيري را در منطقهای تاریک دیدید بیاختیار فریادی کشیدید! بهراستی، راه شيري زیباترین پدیدهي آسمان شب است. اگر نگاهی به عکسهای گرفتهشده از این نوار درخشان کنید، نقاط روشن و تاریک بسياري را میبینید که هرکدام از زیباترین اجرام آسمان شباند. با ابزارهای رصدی اجرام غیرستارهای زیبایی در نوار راه شیری تابستان دیده میشوند. در این میان اجرامی نیز هستند که برای دیدنشان نیازی به ابزار رصدی نیست. فقط کافی است که زیر آسمانی تاریک باشید و روی یک صندلی راحت بنشینید! ...


فاصلهسنجي تا ماه
محمدحسين الماسي

از 30 تير 1348 /21 جولاي 1969، هنگامي كه بشر توانست نخستينبار بر سطح ماه قدم بگذارد، بيش از چهل سال سپري شده است و امروز بهيقين ميدانيم كه از آن زمان تاكنون كرهي ماه بهطور متوسط حدود 1/5 متر از زمين دور شده است! ما اين آگاهي امروزمان را مديون نيل آرمسترانگ و ادوين آلدرين هستيم كه موفق شدند در مأموريت آپولو 11، دستگاه مسافتسنج ليزري را بر سطح ماه قرار دهند تا دانشمندان به كمك اين دستگاه بتوانند در هر لحظه فاصلهي زمين تا ماه را به دست آورند...

ادامه در سایت ماهنامه نجوم