سرمقاله‌

فرشته‌ها و دیوها

رضا منصوری

فقط ما نیستیم كه گروه‌های مخفی مانند اخوان‌الصفا یا عیاران مختلف به نام‌های مختلف در طول تاریخ داشته‌ایم. گروه‌های مخفی همیشه برای انسان‌ها جذاب بوده‌اند. هنگامی كه كشیش یسوعی آلمانی، آدام وایس‌هاوپت1 در سال 1155/1776 در ایالت باواریای آلمان جنبش 2Illuminati  را بنیان‌گذاری كرد، تصور نمیكرد روزی نام این جنبش نه‌تنها برای انواع و اقسام گروه‌های مخفی واقعی یا خیالی مصادره شود، بلكه نقل مجلس نویسنده‌ها و فیلم‌سازها بشود. اوج این مصادره‌ها فیلمی است كه اخیراً به كارگردانی ران هووارد(Ron Howard)  برمبنای كتاب پرفروشی به‌همین نام از دان براون(Dan Brown) ، نویسنده‌ی كتاب راز داوینچی(Davinci Code) ، تهیه شده است. ایلومیناتیها (روشنگران) در این فیلم گروهی مخفی از دانشگرانی هستند كه میخواهند از واتیكان انتقام بگیرند؛ انتقام به‌خاطر خشونت شدیدی كه واتیكان در طول تاریخ به‌كار برده است تا با هرگونه رشد علم مخالفت كند؛ انتقام به‌خاطر كشتار و آدم‌سوزیها و تفتیش عقاید واتیكان در طول تاریخ، كه معروف‌ترین آن مورد گالیله است. این دانشگران موفق میشوند مقداری پادماده را كه درLHC ، بزرگ‌ترین شتابگر دنیا در سِرن، تولید شده است بدزدند و در یكی از كلیساهای نزدیك واتیكان مخفی كنند با این هدف كه در زمان مقرر آن را آزاد كنند تا انفجار عظیمی تولید و تمام واتیكان را نابود كند. بخشی از فیلم در سِرن تهیه شده است و بخش‌هایی از آشكارساز اطلس و نیز تونلLHC  در فیلم نمایش داده میشود. كارگردان مدتی را در سِرن گذرانده است تا با موضوع پادماده و شتابگرLHC  آشنا شود. دو نكته‌ی اساسی در این فیلم برای ما ایرانیان هست كه خوب است به آن توجه كنیم...

---------------------------------------------------------------------

اخبار جهان

شادی حامدی آزاد

- پایان كار اولیس‌

- خسوف‌های جزیی و یافته‌های كلیدی

- سریع‌ترین و حساس‌ترین دوربین نجومی دنیا

- اقیانوس <بانمك> در اعماق انسلادوس‌

- راز لكه‌های خورشیدی گم‌شده‌

- پزشكان و مبارزه با آلودگی نوری

- برخورد سنگ آسمانی با نوجوان آلمانی

- ساختارهای عمودی در حلقه‌های زحل‌

- یك جفت منظومه‌ی سیاره‌ای در حال شكل‌گیری

- كشف پرجرم‌ترین سیاهچاله‌

- برخوردی فضایی با مشتری

اخبار ایران‌

- گزارش‌های گوناگون از سراسر كشور

- گزارش‌های برگزاری جشنواره‌ی ساعت‌های آفتابی امسال‌

---------------------------------------------------------------------

منجم آماتور نوجوان؛ جوان‌ترین كاشف یك ابرنواختر

احسان مهرجو

در شماره‌ی گذشته (نجوم 186، ص 6) خبری كوتاه با عنوان <منجم آماتور نوجوان و كشف ابرنواختر> ارائه شد كه برای طیف وسیعی از خوانندگان مجله جذاب بود. از دیدگاه دكتر منصور وصالی این خبر نه‌تنها جالب كه پُر‌اهمیت و قابل تأمل نیز بود. به‌طوری كه شاهد بودیم ایشان سرمقاله‌ی خود را با جمله‌ی <ابرنواختری توسط دختر 14 ساله‌ای كشف شد> آغاز كردند و در ادامه نیز به نقش و آثار این كشف در حوزه‌ی نجوم آماتوری و حرفه‌ای پرداختند.

به علت همین اهمیت موضوعی و...

---------------------------------------------------------------------

بازگشت به آینده‌

شاتل فضایی نشان میدهد كه چطور دنباله‌داری عامل انفجار تونگوسكا شد

تحقیق جدیدی، كه در دانشگاه كورنل انجام شده است، نشان میدهد كه انفجار سال 1287/1908 در تونگوسكا، كه منجر به نابودی حدود 2120 كیلومتر مربع از جنگل‌های سیبری شد، تقریباً به یقین به‌سبب ورود دنباله‌داری به جوّ زمین ایجاد شد. این نتیجه‌گیری را مرجعی كاملاً بیربط تأیید كرد: دود مواد اگزوز شاتل فضایی ناسا كه یك قرن بعد پرتاب شد.

این پژوهش، كه نتیجه‌ی...

---------------------------------------------------------------------

بمباران ماه؛

مأموریت ناسا برای یافتن منابع آب‌

شادی حامدی آزاد

ناسا قصد دارد در مأموریتی خارق‌العاده سطح قمر زمین را بمباران كند! مأموریتLCROSS ، كه از پایگاه كیپ‌كاناورال فلوریدا پرتاب شد، حامل پرتابه‌ای است كه با سرعتی دو برابر سرعت گلوله به سوی سطح ماه شلیك میشود و گودالی بر آن ایجاد میكند. این پرتابه، كه موشكی از نوع سِنتور است، با فضاپیمایی هدایت‌گر به سوی مقصد -گودالی برخوردی در قطب جنوب ماه- هدایت میشود. دانشمندان تخمین میزنند كه انفجار حاصل از این برخورد به‌قدری قدرتمند است كه ستونی عظیم از مواد خرده‌ریزه به هوا بلند میشود.

حمله به ماه اعلان جنگ به...

---------------------------------------------------------------------

موشكافی مهبانگ به كمك پلانك‌

شادی حامدی آزاد

ماهواره‌ی اروپایی پلانك سعی دارد بفهمد نقش تورم در به وجود آمدن عالم هستی چه بوده است. همسفر پلانك، رصدخانه‌ی فضایی هرشل، بزرگ‌ترین پنجره را به سوی عالم فروسرخ میگشاید.

در 24 اردیبهشت امسال، دو مسافر فضایی برای اولین و آخرین بار در بندرگاه فضایی كورو، واقع در ناحیه‌ی استوایی گویان فرانسه (آمریكای جنوبی)، با یكدیگر ملاقات كردند. آنها طی سفری 5/2 ساعته سوار بر موشك آریان 5 به مدار زمین رفتند و از آنجا هر یك جداگانه به محلی در نزدیكی نقطه‌ی دوم لاگرانژی (2(L، در فاصله‌ی 5/1 میلیون كیلومتری زمین در سوی مخالف خورشید، رهسپار شدند.

این دو مسافر، كه...

---------------------------------------------------------------------

زایچه‌ی كیهان‌؛ مراحل كلی تحول كیهان‌

 رضا منصوری

ابعاد و اندازه‌های كیهان به ما چه میگویند؟ اسطوره‌زدایی توسط علم نوین و تخیل فرهیخته‌ی مبتنی بر فیزیك نوین چه دستاوردهایی در مورد شناخت كیهان داشته است؟ كیهان ما از كجا، یعنی در چه شرایطی، شروع شده و سرانجام آن چیست؟ تصور امروز ما چه تفاوتی با اسطوره‌های ایرانی و هندی و نیز تصورات اولیه‌ی یونانیان داشته است؟

خوب است پیش از اینكه به پدیده‌های خاص در كیهان‌شناسی پرداخته شود ابتدا بپردازیم به اینكه امروزه چه تصوری از تحولات كیهانی داریم. نمودار 1 به اختصار موارد مهم در تحول تصور بشر از كیهان را نشان میدهد. از اسطوره‌های ایرانی و هندی و نیز گفتار یونانیان، كه از اسطوره‌ها فاصله گرفته اما هنوز بسیار كلی است، باید نظر ابن‌سینا را در پیدایش تكاملی كوه‌ها اولین گام در جهت علمی كردن كیهان‌شناسی در طبیعیات قدیم دانست...

---------------------------------------------------------------------

عالم چیست؟ عالم كجاست؟

 منصور وصالی

 سن عالم 13 میلیارد سال است. عالم كنونی ما طی یك انفجار بزرگ متولد شد. كهكشان‌ها جزایر عالم‌اند. عالم، كه در این جملات یا جملاتی شبیه به آن میآید، چیست؟ یا شاید باید بپرسم كجاست؟

ما، یعنی من، شما، انسان‌ها همراه با حیوانات، گیاهان، رودها، كوه‌ها، دشت‌ها، اقیانوس‌ها، اتومبیل‌ها، هواپیماها، ساختمان‌ها، شهرها، كشورها،... جزئی از عالم هستیم. به عبارت دیگر، كره‌ی زمین و هر آنچه روی آن و پیرامونش جزئی از این عالم است. از آنجا كه زمین و همه‌ی چیزهای روی آن است در دسترس ماست، شاید بد نباشد برای درك اینكه عالم چیست از همین‌جا شروع كنیم...

---------------------------------------------------------------------

باغ كهكشان‌

نیلوفر جاوید خلیلی

طراحی باغ گیاهان در جزیره‌ی بزرگ هاوایی، فقط نخستین مكان برای قدم زدن در راه‌شیری مدل‌سازی شده نیست بلكه تمایشی همزمان از علم و زیبایی است. باغ كهكشان تجربه‌ای شهودی برای هر فردی است كه درباره‌ی مكان ما در كیهان كنجكاو است.

تقریباً تمام مردم میدانند كه سیاره‌ی زمین بخشی از منظومه‌ی شمسی است. اما فقط شمار اندكی از این موضوع آگاهند كه منظومه‌ی شمسی فقط جزء بسیار كوچكی از كهكشان راه‌شیری است. بیشتر اوقات شنیده‌ام كه مردم <منظومه‌ی شمسی> و <كهكشان> را به جای هم به‌اشتباه به كار میبرند. بخشی از مسئله مربوط به تجسم این دو است. اختلاف مقیاس بین منظومه‌ای سیاره‌ای و كهكشان به قدری زیاد است كه توضیح و شرح این بیشباهتی دشوار است.

بیش از سه دهه كهكشان ...

---------------------------------------------------------------------

طوفان مریخی ایران را در برگرفت‌

بابك امین‌تفرشی

خستین روزهای تابستان پدیده‌ی ریزگرد، سوغات بادهای خشك عراق و سوریه، ایران را در هاله‌ای از گردوغبار فرو برد. طوفان‌های فزاینده و در حال رشد شن و غبار در بیابان‌های زمین دست‌كمی از طوفان‌های عظیم غبار در مریخ ندارند.

ماه بدر شب‌های نیمه‌ی تیر 1388 رنگ‌وروی غریبی داشت. در آسمانی كه تقریباً ستاره‌ای در آن پیدا نبود قرص ماه با درخششی كمتر از بدر طبیعی و با ته‌رنگی آبی دیده میشد. این وضعیت آسمان در تهران و بسیاری از شهرهای مركزی، جنوبی و غربی كشور بود. در روز نیز خورشید، از پس لایه‌ی ریزدانه‌های مرتفع گردوغبار، كم‌فروغ دیده میشد و ته‌رنگ آبی در آسمان اطراف آن پیدا بود و قرص خورشید به سفیدی میزد. این منظره‌ی غریب در آسمان ایران منظره‌ای عادی در آسمان پُرغبار مریخ است.

اندازه‌ی ذرات و ملكول‌های موجود در جوّ یك سیاره...

---------------------------------------------------------------------

آیا انرژی تاریك ضعیف‌تر میشود؟

شادی حامدی آزاد

پس از میلیاردها سال انبساط بیوقفه، آیا حالا از سرعت انبساط كیهان كم میشود؟ تحلیل جدیدی كه بر ابرنواختری نزدیك انجام شده نشان میدهد كه شاید انبساط فعلی عالم به سرعت گذشته نباشد. این شاهد وسوسه‌كننده‌ای است كه شاید منشأ انرژی تاریك از چیزی كه تصور میكردیم عجیب‌تر باشد.

بیش از یك دهه است كه اخترفیزیك‌دانان با شواهدی از نیرویی بازدارنده دست به گریبان‌اند كه به نظر میرسد با سرعتی رو به افزایش چهار گوشه‌ی عالم را از هم دور میكند. به گفته‌ی مایكل ترنر از دانشگاه شیكاگو، <هنوز نمیدانیم این انرژی تاریك، كه مسبب این افزایش سرعت كیهانی است، از چه تشكیل شده است. ساده‌ترین پرسشی كه میتوان پرسید این است كه آیا انرژی تاریك با گذر زمان تغییر میكند؟>

تا به حال شواهد دال بر این بوده كه...

---------------------------------------------------------------------

آسمان در این ماه‌

- كَركَسی بر تارُكِ آسمان نشسته است/ كاظم كوكرم

- دیدار با اعضای منظومه‌ی شمسی در مرداد و شهریور 1388/ محمدحسین الماسی و فائزه آقایی

- شكارچیان هلال، در تب‌و‌تابِ  روِیتِ هلالِ رمضان و شوال/ علی ابراهیمی سراجی

- اختفای خراشانِ ماه و قلب‌العقرب/ علی ابراهیمی سراجی

- رصد اجرام فراموش‌شده‌ی آسمان/ تیمور سیف‌الهی و یاسمن غفاری

---------------------------------------------------------------------

بیش از سه دهه تلاش‌

گفت‌وگو با مهندس احمد دالكی، از پیشكسوتانِ نجوم آماتوری ایران‌

گفت‌وگو از  فریبا پایروند ثابت‌

احمد دالكی، در نهم شهریور سال 1315 شمسی در شیراز متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در شیراز به پایان رساند و نخستین دوره‌ی تحصیلات دانشگاهی خود تا مقطع كارشناسی را نیز در شیراز سپری كرد. در سال 1337، از دانشكده‌ی كشاورزی شیراز، مدرك مهندسی كشاورزی خود را دریافت و سپس برای ادامه تحصیل به خارج از ایران سفر كرد. وی موفق به كسب مدرك مهندسی نقشه‌برداری هوایی (فتوگرامتری) مؤسسه‌ی بین‌المللی هوا و فضا و علوم زمین در دلفت هلند در سال‌های 1342 تا 1343 شد. چهار سال بعد مدرك مهندسی تفسیر عكس‌های هوایی با كاربرد در تشخیص منابع زمین را از همین مؤسسه در هلند دریافت كرد. وی سپس دوره‌ای آموزشی- تخصصی را در شهر <سوفالز> ایالت داكوتای جنوبی در آمریكا در سال 1355 گذراند. این دوره درباره‌ی سنجش از راه دور و كاربرد تصاویر ماهواره‌ای در تشخیص منابع زمین بود و در مركز مشترك آموزشی سازمان زمین‌شناسی آمریكا و سازمان فضایی و هوانوردی آمریكا‌(NASA)  برگزار شد.

پس از باز گشت به ایران، از سال 1338 تا دو سال پس از انقلاب در سازمان جنگل‌بانی مشغول به فعالیت بود. سپس از سال 1351 تا 1356 در سازمان حفاظت محیط زیست، كه در آغاز سازمان شكاربانی و نظارت بر صید نام داشت، فعالیت داشت. در تمام این سال‌ها، یعنی از حدود سال 1345، در دانشگاه‌ها تدریس میكرد. نزدیك به دو دهه مدرس دانشگاه شهید بهشتی تهران بود (از اوایل دهه‌ی پنجاه تا پس از انقلاب) و به تدریس سنجش از دور، نقشه‌خوانی، كارتوگرافی، مسّاحی، علوم وابسته به آن و به‌ویژه به تدریس درسی با نام زمین در فضا كوشیده است. در سال 1359 نیز پس از سال‌ها تلاش بازنشسته شدند. در خلال این سال‌ها عمده‌ی فعالیت او در زمینه‌های مربوط به مطالعات ستاره‌شناسی در بین طبقات مختلف مردم به‌ویژه جوانان علاقه‌مند و سعی در اختصاص دادن اوقات فراغت آنها به این سو بوده است. ده‌ها فعالیت جنبی دیگر نیز، كه در گفتگوی زیر به آنها اشاره خواهیم كرد، از جمله فعالیت‌های او است...

---------------------------------------------------------------------

بارش‌های شهاب و نحوه‌ی رصد و ثبت آنها

محمد نیلفروشان

حتماً تاكنون عبارت بارش‌های شهاب یا دست‌كم شهاب به گوشتان خورده است؛ لازم نیست سر و كار زیادی با پدیده‌های آسمان شب یا سابقه‌ای طولانی در این زمینه داشته باشید. بیشتر مردم دست‌كم یك‌‌بار هم كه شده چنین پدیده‌ای را رصد كرده‌اند. رصد بارش‌های شهاب نیاز به هیچ‌گونه ابزار خاصی ندارد و شاید همین عامل مهم‌ترین علت شناخته‌شده بودن آن در میان عموم مردم باشد.

در منظومه‌ی شمسی ما، انواع و اقسام رویدادهای نجومی از گونه‌ی پدیده‌های تناوبی، از قبیل حركت سیارات مختلف در زمینه‌ی آسمان؛ مقارنه‌های میان اجرام گوناگون؛ گرفت‌های خورشید و ماه؛ و ظهور دنباله‌دارهای با مدارهای دوره‌ای، یا پدیده‌های غیرتناوبی كه اغلب به‌ندرت رخ میدهند مانند برخوردها یا عبورهای نزدیك سیاركی و دنباله‌دارهای غیردوره‌ای اتفاق میافتد اما هیچ‌كدام از آنها از نظر سرعت رخ دادن و كوتاه مدت بودن زمان رصد مجزا به پای بارش‌های شهاب نمیرسند.

بارش‌های شهاب زمانی اتفاق میافتند كه ...

---------------------------------------------------------------------