سرمقاله: آن نقطه‌ي آبي كوچك، بابك امين‌تفرشي/2
اخبار جهان، ترجمه شادي حامدي آزاد/3
اخبار ايران/8
جواني پرهياهوي خورشيد و سرچشمه‌هاي حيات، ترجمه شادي حامدي آزاد/10
كيهان‌شناسي نوين: برهم‌كنش نظر و رصد، رضا منصوري/11
منظومه‌ي شمسي؛ خانه‌ي كيهاني ما، منصور وصالي/14
سياهچاله‌هاي كوانتومي، ترجمه محمد اخلاقي/18
از نجوم غيرحرفهاي تا نجوم حرفه‌اي؛ گفتوگو با دكتر محسن شادمهري، فريبا پايروند ثابت/23
بررسي نجومي روِيت‌پذيري هلال ماه شوال 1430 در ايران، محمدرضا صياد و سيدمحسن قاضي ميرسعيد/28
آسمان در اين ماه (مهر 1388):
- اژدها هنوز بيدار است، حامد پورخرسندي و فائزه آقايي/30
- نقشه‌ي آسمان و پديده‌هاي آسمان مهر 88 /32
- ديدار با سيارات در مهر 88، محمد حسين الماسي و فائزه آقايي/34
- شكارچيان هلال؛ عوامل مؤثر در روِيت‌پذيري هلال ماه (قسمت دوم)، علي ابراهيمي سراجي/35
نفس‌گيرترين رقابت رصدي ايران در كنار مقبره‌ي كورش هخامنشي، كاظم كوكرم/37
كسوف قرن، بابك امين‌تفرشي/40
پدر ناراضي سياهچاله‌ها، ترجمه سليمان فرهاديان/44
هفت كوتوله در اعماق آسمان، ترجمه شادي حامدي آزاد/50
زمين و آسمان از نگاه دوربين، اميرحسين ابوالفتح/52
داستان:هيچ‌كس ندانست، شهاب صقري/54
نجوم به زبان آدميزاد: سرعت مداري و سرعت فرار، فاطمه عظيم‌لو/56
نمايه دوره هجدهم / 58
بازارچه‌ي نجومي و اشتراك/61
--------------------------------------------------------------------------------
سرمقاله
آن نقطه‌ي كوچك آبي
بابك امين‌تفرشي
زحل، ارباب حلقههاي منظومه‌ي شمسي، تصوير جلد اين شماره است. تصويري ويژه كه از كنار هم چيدن بيش از 100 عكس فضاپيماي كاسيني خلق شده است. كاسيني در حالي اين عكس‌ها را مي‌گرفته كه خورشيد در پشت زحل قرار داشته و سبب تابش حلقه‌ها در تاريكي قرص سياره شده است. تصاوير در طول موج‌هاي مرئي، فرابنفش و فروسرخ تهيه شده تا هم بخش‌هاي تاريك و هم بخش‌هاي درخشان در نور مرئي ديده شوند و سپس به كمك رنگ‌پردازي ديجيتال تصويري با رنگ‌هاي نزديك به حالت طبيعي پديده آمده است. اما تصوير روي جلد اين شماره، كه همسو با مقاله‌ي <منظومه شمسي؛ خانه‌ي كيهاني ما> انتخاب شد، مفهوم عميقي در خود دارد؛ بسيار فراتر از عكس زيبايي از سياره‌ي زحل.
در گوشه‌ي پايين چپ عكس، درست پس از مرز حلقههاي اصلي، ...
--------------------------------------------------------------------------------
اخبار جهان :
- تُندباد استوايي روي تيتان
- آيا هابل آماده‌ي كار است؟
- مدال آزادي براي استفان هاوكينگ
- چشمان بزرگ اسپانيا رو به آسمان گشوده شد
- نماي مدارگرد مريخ از دهانه‌ي برخوردي
- يَدالجوزا: اَبَرستاره‌ي تُندمزاج
- كپلر به وعده‌اش عمل كرد
- موناكي خانه‌ي تلسكوپ 30 متري مي‌شود
- دورترين اَبَرنواَختر غول‌پيكر كشف شد
- آغاز گرفت اپسيلون-ارابه‌ران
- سرنخ‌هايي از گذشته‌يمريخ در شهاب‌سنگ مريخي
- بايگاني اينترنتي از فيزيك‌دانان افسانه‌اي
اخبار ايران :
- برگزاري شب رصدي ماهنامه‌ي نجوم در اوج بارش شهاب برساووشي
- <صلح ستارگان>
پرنده‌ي صلح را ميان هند و بنگلادش به پرواز درآورد
- گزارش رصد كسوف جزئي از انجمن نجوم خيام زاهدان
- صلح ستارگان در مجمع عمومي انجمن بين‌المللي نجوم
- برگزاري همايش ميراثِ نجوم رِي در دوره‌ي اسلامي
--------------------------------------------------------------------------------
كيهان‌شناسي نوين: برهم كنش نظر و رصد
رضا منصوري
ابزارهاي جديد آزمايشگاهي و رصدي و دقت آنها همواره نقش اساسي در پيشبرد علم داشته‌‌اند. جدول‌هاي كتاب صورالكواكب، زيجِ الغ‌بيك، و جدول‌هاي نجومي تيكو بِراهه نمونه‌ي قديمي نقش ابزارها در پيشبرد علم‌اند و نمونه‌هاي عصر جديد از دوربين گاليله تاكنون نيز فراوان‌اند. اما آيا اين تنها سخت‌افزارها هستند كه ساخت آنها تعيين‌كننده در پيشرفت علم است؟ مفهوم‌سازي و نظريه‌پردازي چه نقشي دارد؟ آيا پيشرفت علم بدون هريك قابل تصور است؟
تعامل نظر و عمل، تقابل نظر و عمل، و برهم‌كنش نظر و تجربه ترجيع‌بندهاي كليشه‌شده‌اي است كه زياد مي‌شنويم: بايد اهل عمل بود، نظر به چه كار مي‌آيد؛ به عمل كار برآيد به سخنداني نيست. اين‌گونه عبارت‌هاي قصار را مي‌شناسيد و لابد مي‌توانيد چند نمونه‌ي ديگر از همين مضمون‌ها را مثال بزنيد. اين كليشه‌ها در علم معنايي بنيادي دارند و نمي‌توان از كنارشان به‌راحتي گذشت. اين مضمون در علم با عبارت برهم‌كنش يا تعامل نظريه و تجربه بيان مي‌شود كه در نجوم و كيهان‌شناسي رصد به جاي تجربه و آزمايش مي‌نشيند. در سيصد سال اخير پس از نيوتون آموخته‌ايم كه در علم نوين نظريه و تجربه، يا نظريه و رصد، از يكديگر جدايي‌ناپذيرند؛ توا‡مان به آنها نياز داريم، هر يك به رشد ديگري كمك مي‌كند، و متفقاً تعيين‌كننده‌ي علم نوين‌اند. كيهان‌شناسي نوين شايد بهترين مثال براي اين برهم‌كنش و تأثير متقابل ميان نظر و عمل باشد.
تلسكوپ‌ها از گاليله تا دهه‌ي ...
--------------------------------------------------------------------------------
منظومه‌ي شمسي؛ خانه‌ي كيهاني ما
منصور وصالي
هنگامي كه از منظومه‌ي شمسي صحبت مي‌شود، معمولاً خورشيد، سيارات و قمرهاي آنها به ذهن مي‌آيد. اين تصور عمومي درباره‌ي منظومه‌ي شمسي شايد عمدتاً به علت نحوه‌ي معرفي آن در دوران مدرسه است. اما، حتي در نظر گرفتن اجرامي مانند سيارك‌ها، دنباله‌دارها و شهاب‌واره‌ها، كه آنها نيز از اعضاي منظومه‌ي شمسي‌اند، به معناي تصويري كامل از منظومه‌ي شمسي نيست. پس <منظومه‌ي شمسي چيست؟> يا شايد بايد بپرسيم، <تا كجاست؟> اصلاً، معيار ما براي تعريف منظومه‌اي ستاره‌اي چيست؟ در اين مقاله نگاهي قدري دقيق‌تر خواهيم انداخت بر آنچه منظومه‌ي شمسي مي‌ناميم‌اش.
زماني خانه‌ي ما فقط زمين بود؛ تك و تنها و منحصربه‌فرد. بقيه آسمان بود. زمين قوانين خودش را داشت و آسمان، با تمامي آنچه آن را تشكيل مي‌داد، قوانين خودش را. زمين ساكن بود و هفت گوي بلورين، كه آسمان را تشكيل مي‌دادند، در نظمي ظاهري به دور آن مي‌گشتند. در اين دوران اصولاً هيچ فرقي بين خورشيد، سيارات، ماه، و حتي ستاره‌ها وجود ندارد. البته، تفاوت‌ها وجود دارند. اما، ظاهري‌اند: خورشيد درخشان است، ماه گاهي چراغ آسمان است و گاهي پيدايش نيست، سياره‌ها اجرام سرگردان آسمان‌اند، و ستاره‌ها نقاط درخشان آسمان. اما، با همه‌ي اينها، آنها آسمان‌اند و زمين، زمين. بنابراين، در اين دوران منظومه‌ي شمسي‌اي وجود ندارد و خانه‌ي ما فقط زمين است و، البته، مركز عالم!
اما، دوران عوض مي‌شود، آن هم براي ...
--------------------------------------------------------------------------------
سياهچاله‌هاي كوانتومي
برنارد كار و استيون گيدينگز
به زودي فيزيك‌دانان ممكن است در آزمايشگاه موفق به ساخت سياهچاله شوند.
از حدود 80 سال پيش كه فيزيك‌دانان موفق به ساخت شتاب‌دهنده‌هاي ذرات شدند، اين شتاب‌دهنده‌ها نه‌تنها هيچ‌وقت آنها را نااميد نكرده‌اند بلكه از حقايق بسياري در دنياي زيراتمي، مانند شكافت اتم‌ها، تغيير شكل عناصر، ايجاد پادماده و توليد ذراتي كه تا به حال در طبيعت ديده نشده بودند، پرده برداشته‌اند. اگر بخت با آنها همراه باشد، به‌زودي در برخورد‌دهنده‌ي بزرگ هادرون(LHC) ، كه در آزمايشگاه اروپايي تحقيقات هسته‌اي در ژنو (سِرن) واقع شده است، موفق به كشفي مي‌شوند كه تمام موفقيت‌هاي پيش را در سايه‌ي خود پنهان مي‌كند؛ در كنار ساير پيش‌بيني‌ها، اين شتاب‌دهنده ممكن است يكي از معماوارترين اجرام دنياي خلقت را توليد كند: سياهچاله‌ها.
وقتي نام سياهچاله را مي‌شنويم عموماً ديوهاي ...
--------------------------------------------------------------------------------
از نجوم غيرحرفهاي تا نجوم حرفه‌اي
گفتوگو با محسن شادمهري، دكتري اخترفيزيك
فريبا پايروند ثابت
محسن شادمهري در سال 1353 در مشهد متولد شد. تحصيلات ابتدايي و دانشگاهي خود را در مشهد به پايان رساند. وي هر سه مدرك كارشناسي، كارشناسي ارشد و دكتري خود را از دانشگاه فردوسي مشهد اخذ كرده است. در اواخر دوره‌ي دكتري به مكزيك رفت و براي مدتي در مؤسسه‌اي تحقيقاتي فعاليت كرد. سپس در بهمن سال 1380 از پايان‌نامه‌ي دكتري خود، كه درباره‌ي شكل‌گيري ستاره‌ها بود، دفاع كرد. پس از آن عضو هيئت علمي دانشگاه مشهد و در همان‌جا مشغول به كار شد. در اين مدت به كار تدريس و فعاليت‌هاي دانشگاهي و همچنين ادامه‌ي همكاري‌هاي علمي با دوستان مكزيكي خود پرداخت. در سال 1385 به دانشگاه ايرلند(Dublin City University) رفت و در دانشكده‌ي علوم رياضي، دانشگاه DCU مشغول به فعاليت شد. اين‌گونه مراكز در كارهايي از فيزيك كه جنبه‌ي نظري دارد و با مشاهدات و تجربه سروكار ندارد، فعاليت مي‌كنند. اخترفيزيك نيز يكي از زمينه‌هاي كاري اين مركز است. دكتر شادمهري حدود 2 سال در آنجا مشغول به فعاليت بود. سپس به دانشگاه ملي ايرلند رفت و در بخش رياضي-فيزيك آن، كه طبيعتاً تحقيق در مطالعه‌ي اخترفيزيكي نيز يكي از كارهايشان است، آغاز به كار كرد. از آن هنگام تاكنون در اين مؤسسه‌ي كوچك، كه حدود ده تا دوازده نفر عضو دارد، به كارهاي علمي و تحقيقاتي در زمينه‌ي اخترفيزيك ادامه مي‌دهد. اين مصاحبه زماني با ايشان انجام شد كه، براي سخنراني در مركز تحقيقات فيزيك نظري و رياضيات(IPM) ، به تهران دعوت شده بود ...
--------------------------------------------------------------------------------
بررسي نجومي رؤيت‌پذيري هلال ماه شوال 1430 در ايران
محمدرضا صياد و سيد محسن قاضي ميرسعيد
اعضاي هيات مؤسس گروه غيرحرفه‌ای روِیت هلالUGCS))
در این مقاله برای پیش‌بینی وضع روِیت‌پذیری هلال ماه شوال 1430 در ایران از روش <گروه 70 نقطه‌ای برای بررسی نجومی روِیت‌پذیری هلال ماه در ایران> استفاده شده است. در این روش، بر روی چهارضلعی محیط بر نقشه‌ی ایران، 70 نقطه‌ی جغرافیایی با گام‌های 1 درجه انتخاب شده است. مختصات جغرافیایی نقاط مذكور به شرح زیرند:
- نقاط جغرافیایی به شماره‌های ...
--------------------------------------------------------------------------------
نفس‌گیرترین رقابت رصدی ایران در كنار مقبره‌ی كورش هخامنشی
كاظم كوكرم
116 رصدگر زبده‌ی اعماق آسمان در شرایطی سومین رقابت صوفی را برگزار كردند كه نورافكن‌های مقبره‌ی كورش و كاخ اختصاصی او در پاسارگاد در شب 27 مرداد خاموش شد. برندگان این رقابت عصر روز بعد جوایز خود را طی مراسمی باشكوه در محوطه‌ی سالن نور و صدا در مجموعه‌ی باستانی تخت جمشید دریافت كردند.
پاسارگاد سرزمینی است كه، بیش از هر جای دیگر ایران، یادآور شكوه و عظمت تمدن ایران باستان است. جای‌جای این منطقه با سنگ‌های تراش‌خورده‌ای كه حاصل كار استادان سنگتراش گمنام در عصر هخامنشی و ساسانی بوده زینت داده شده است. عبدالرحمن صوفی رازی، كه امروز رقابت صوفی به پاسداشت كوشش‌های علمی او در رصد آسمان برگزار می‌شود، زمانی در این سرزمین روزگار گذرانده و امسال، كه سال جهانی نجوم است، پس از گذشت هزار سال از فعالیت‌های علمی او، فرزندانش از همین آب و خاك در استان فارس و در پاسارگاد گرد هم جمع شدند تا رقابت مسالمت‌آمیزی را به یادبود فعالیت‌های علمی او برگزار كنند. پاسارگاد جایی است كه اكنون بیش از هر جای ایران مردمانش نجوم می‌دانند و از این نظر شهرت جهانی دارد و با این وصف شاید هیچ جای ایران برای برگزاری رقابت صوفی مناسب‌تر از پاسارگاد نباشد.
رقابت صوفی رقابتی است كه ...
--------------------------------------------------------------------------------
كسوف قرن
بابك امین‌تفرشی
گزارشی از رصد طولانی‌ترین خورشیدگرفتگی قرن بیست‌ویكم
قرن بیست‌ودوم پیش از میلاد است. در شهر باستانی یانشی در كنار رود لو واقع در چین غوغایی به پاست. مردم در كوچه‌پس‌كوچه‌ها هراسان می‌دوند و پادشاه نگران از آینده‌ی حكومت خود به هلال باریك خورشید خیره شده است. چیزی تا گرفت كلی نمانده است. مهر جان‌بخش جای خود را به تاریكی می‌دهد. اژدهای پلید بازگشته است. چه بر سر او و مردمانش می‌آید؟ اما ترسیده‌تر از پادشاه دو اختربین دربار، هِسی و هو، هستند كه ظهور خورشیدگرفتگی بی‌شك پایان زندگی آنهاست. در چین باستان گرفت‌های خورشید پدیده‌ای مهم و سرنوشت‌ساز بود كه اختربینان دربار یا باید آن را به‌درستی پیش‌بینی می‌كردند یا بر سر دار می‌رفتند. اما 4200 سال پیش دانش اخترشناسی -كه آن زمان با طالع‌بینی و اختربینی آمیخته بود- دوران كودكی خود را سپری می‌كرد و پیش‌بینی دقیق گرفت‌ها هنوز ممكن نبود. دوره‌های 18 ساله‌ی كسوف‌ها، كه به نام ساروس (تكرار در زبان بابلی) می‌شناسیم، بعدها در بابل باستان كشف و دنبال شد. به این ترتیب، كهن‌ترین ثبت خورشیدگرفتگی در تاریخ بشر داستان تلخ مرگ دو اختربین بدبخت در چین بود. بیش از 4200 سال از آن زمان گذشته است و در نخستین سال‌های قرن بیست‌ویكم سایه‌ی ماه گرفت تاریخ‌ساز دیگری را به سرزمین اژدها می‌آورد.
این بار میلیون‌ها نفر از ماه‌ها قبل ...
--------------------------------------------------------------------------------
نگاهی به تاریخچه‌ی تكامل برخی مفاهیم اخترفیزیكی
پدر ناراضی سیاهچاله‌ها
یرِمی برنشتاین
معادله‌های گرانش آلبرت اینشتین مبنای نگرش نوین به سیاهچاله‌هاست، هر‌چند كه خود اینشتین در اصل از این معادله استفاده كرد تا نشان دهد ممكن نیست چنین اجسامی وجود داشته باشند.
برخی اوقات دانشمندان بزرگ میراثی از خود به جای می‌گذارند كه نه‌تنها از تصورات طرفداران‌شان پیش می‌افتد، بلكه حتی از قصد خود آنها نیز فراتر می‌رود. یكی از مثال‌های گفتنی در این زمینه، پیشرفت‌های اولیه‌ی نظریه‌ی سیاهچاله‌ها و مهم‌تر از همه نقشی است كه آلبرت اینشتین در این پیشرفت داشت. آلبرت اینشتین در سال 1318/1939 مقاله‌ای را با عنوان رعب‌انگیز <درباره‌ی سامانه‌‌های ایستا با تقارن كروی شامل چندین جرم گرانشی> در نشریه‌ی سالنامه‌ی ریاضیات (Annals of Mathematics) منتشر كرد. اینشتین در این مقاله در جستجوی راهی بود تا ثابت كند كه وجود سیاهچاله‌ها -اجرام فضایی كه آنقدر چگال‌اند كه حتی نور نمی‌تواند از گرانش آنها فرار كند- غیر‌ممكن است.
اما طنز روزگار آن است كه اینشتین ...
--------------------------------------------------------------------------------
هفت كوتوله در اعماق آسمان
ریچارد جكیل
جالب است كه حتی تلسكوپ‌های كوچك می‌توانند این هفت كهكشان كوتوله را آشكار كنند.
رصدگران عاشق كهكشان‌های باشكوه مارپیچی و كهكشان‌های نامنظم‌اند. اما این روزها كهكشان‌های كوتوله توجه بیشتری به خود جلب می‌كنند. آنها كوچك‌ترین كهكشان‌های شناخته‌شده‌اند و پُرجمعیت‌ترین گروه. اخترشناسان بیشتر آنها را در همین چند دهه‌ی گذشته كشف كرده‌اند. گذشته از اینكه آنها كهكشان‌هایی كوچك و ساكن باشند، بسیاری از آنها داستان‌های جذابی دارند. اینجا می‌خواهم هفت كهكشان كوتوله‌ی شاخص را برای رصد به شما معرفی كنم.
در میان میلیاردها كهكشان عالم، ...
--------------------------------------------------------------------------------
داستان
هیچ‌كس ندانست
شهاب صقری
<این داستان صرفاً بر مبنای تخیل نویسنده‌ی آن نگاشته شده است و سندیت تاریخی ندارد.>
چهار اسب قبراق، كالسكه را در جاده‌های گل‌آلود حومه‌ی بریستول به پیش می‌راندند. بارانی كه از شب پیش به‌آرامی باریدن گرفته بود، در دو ساعت اخیر شدیدتر می‌بارید. دانه‌های درشت باران بر شیشه‌های كالسكه می‌‌كوبيد و هر قطره مسير خود را بر آن طي مي‌كرد. از بيرون كه نگاه مي‌كردي، درون كالسكه از هيچ‌كدام از پنجره‌ها ديده نمي‌شد؛ اين، فقط به سبب قطره‌هاي باران و لكه‌هاي گل روي شيشه‌ها نبود، بلكه تمام پنجره‌ها را پرده‌هايي از مخمل سرخ از درون پوشانده بودند. ظاهر آراسته و رنگ‌آميزي دقيق كالسكه، كه تركيبي چشم‌گير از زرشكي، طلايي و سياه بود، نشان از اشرافيت صاحب آن داشت.
كالسكه در كنار راه باريكي متوقف شد...
--------------------------------------------------------------------------------
به زبان آدميزاد
سرعت مداري و سرعت فرار
فاطمه عظيم‌لو
چرا ماه روي زمين نمي‌افتد؟ اين پرسش از ديرباز در ذهن بيشتر مردم بوده است. اين روزها، علاوه بر ماه، تعدادي قمر مصنوعي نيز به دور زمين در گردش‌اند. اين ماهواره‌ها چگونه سطح زمين را ترك كرده‌اند و در مدار زمين قرار گرفته‌اند؟
اگر توپي را موازي سطح زمين پرتاب كنيد، چه اتفاقي مي‌افتد؟ توپ كمي جلوتر روي زمين مي‌افتد. اگر توپ را با سرعت بيشتري پرتاب كنيد، كمي جلوتر روي زمين مي‌افتد. اگر سرعت توپ بسيار زياد باشد، ممكن است مانند موقعيت (د) در شكل 1 توپ از مدار زمين خارج شود. اگر سرعت اوليه مقداري بين وضعيت (د) و (ب) داشته باشد، در سرعتي خاص، توپ به دور زمين مي‌گردد. علت گردش ماه به دور زمين هم همين است. سرعت مداري ماه، مقدار مشخصي است كه براي نگه داشتن آن در مدار زمين مناسب است. اگر سرعت مداري ماه بيشتر شود ماه از زمين دور مي‌شود و اگر سرعت آن كم شود ماه در مسيري مارپيچي روي زمين سقوط مي‌كند...