امیر حسن‌زاده

 تصویر آغازین امروز، ماه‌گرفتگی جزئی را نشان می‌دهد که ‌شنبه 5 تیر1389 اتفاق افتاد. این ماه‌گرفتگی که در ایران غیر قابل رؤیت بود، در شرق آسیا، اقیانوسیه و غرب آمریکا دیده شد.در طی این هفته، ماه از ابتدای شب در آسمان نیست و ساعتی پس از غروب خورشید از شرق طلوع می‌کند. در ساعت 14:43 دهم تیر، ماه به اوج خود می‌رسد در این هنگام فاصله آن از زمین به 405035 کیلومتر است. هنگامی که ماه در بیشترین فاصله خود از کره زمین قرار می‌گیرد، آن را اوج ماه می‌نامند.به تدریج از بخش روشن ماه کاسته می‌شود تا این‌که در ساعت 19:05 سیزدهم تیر و پس از طی سه چهارم مدار خود، ماه به وضعیت تربیع دوم می‌رسد. در این روز، ماه در نیمه شب از افق شرقی طلوع می‌کند و نصف سطح آن روشن است.

سیاراتی
عطارد / تیر: در نزدیکی خورشید قرار دارد و غیر قابل مشاهده است.
زهره / ناهید: پس از غروب خورشید، درخشان‌ترین جرم سماوی درغرب آسمان است و در این هفته وارد صورت فلکی اسد می‌شود.
مریخ / بهرام: در ابتدای شب در جنوب غرب آسمان و بین سیاره ناهید و زحل قرار دارد.
مشتری / برجیس: در هنگام سحر، در جنوب شرقی آسمان و بسیار پرنور است.
زحل / کیوان: هم‌چنان در صورت فلکی سنبله قرار دارد و پس از غروب خورشید در ارتفاع زیادی از جنوب غرب آسمان قابل مشاهده است. در این هفته، با سیاره مریخ و ستاره قلب الاسد در یک امتداد قرار می‌گیرد.

مقارنه ماه و سیاره مشتری
وقتی از دید ناظر، دو جرم سماوی در فاصله نزدیکی از یکدیگر دیده شوند، اصطلاحاً گفته می‌شود که «مقارنه» اتفاق افتاده است. در ساعت 1 بامداد 13 تیر، مقارنه ماه با سیاره مشتری در شرق آسمان دیده می‌شود. در این زمان جدایی زاویه‌ای آن‌ها از یکدیگر 5.8 درجه است و سیاره مشتری در جنوب ماه قرار دارد.

مقارنه خارجی سیاره عطارد
در حرکت مداری سیارات عطارد و ناهید، بعضی وقت‌ها سیاره در امتداد خط واصل زمین و خورشید قرار می‌گیرد و از دید ما، سیاره به پشت خورشید می‌رود. به این حالت، مقارنه خارجی گفته می‌شود. در ساعت 16:00 روز هفتم تیر، مقارنه خارجی سیاره عطارد اتفاق افتاد. همان‌طور که اشاره شد، در این هفته سیاره عطارد قابل مشاهده نخواهد بود.

دنباله دار مک‌نات
در هفته‌های گذشته در مورد دنباله‌دار مک‌نات که اخیراً پرنور شده است، صحبت کردیم. دنباله‌دار در این هفته صورت فلکی ارابه‌ران را طی می‌کند و به خورشید نزدیک می‌شود و احتمالاً با قدر 3 به بیشترین درخشندگی خود می‌رسد؛ اما نزدیکی آن به خورشید رصد آن را بسیار مشکل می‌کند. پیش‌بینی می‌شود که در 12 تیر به حضیض خود (نزدیکترین فاصله از خورشید) برسد.

نام‌گذاری ستارگان
برای معرفی و شناخت هر چیزی، نیازمند نام هستیم. ستارگان هم نام‌هایی برای خود دارند. قدمت نام ستارگان و صورت‌های فلکی هم به قدمت اخترشناسی است. برخی از ستارگان به جهت روشنایی یا جایگاهشان در کره آسمان از اهمیت بیشتری برخودار بوده و برای آن‌ها نامی در نظر گرفته شده است؛ مانند شعرای یمانی یا شباهنگ که پرنورترین ستاره آسمان شب است، یا رِجل‌الجبار به معنی پای جبار که دلیل این نام، جایگاه این ستاره در صورت‌فلکی جبار است و... .

اما امکان نام‌گذاری تمام شش‌هزار ستاره قابل مشاهده با چشم غیرمسلح وجود نداشته و ندارد. یکی از راه‌حل‌های قدیمی برای این مشکل، استفاده از حروف یونانی به صورت پیشوندی بر نام صورت فلکی است. بدین صورت که پرنورترین ستاره هر صورت صورت فلکی با آلفا (α)، بعدی با بتا (β) و همین طور تا آخر نام‌گذاری می‌شود. به عنوان مثال ستاره قطبی پرنورترین ستاره صورت‌فلکی دب‌اصغر است و با این روش، آلفا-دب اصغر نامیده می‌شود.

این روش هم‌چنان پرکاربردترین راه نامگذاری ستارگان است. البته در کتب نجومی دوره اسلامی علاوه بر اسامی خاص ستارگان، از حروف ابجد برای نامیدن ستاره استفاده می‌کردند. امروزه بسیاری از اسامی ستارگان در کتب سایر زبان‌ها برگرفته از اسامی عربی آن‌هاست، مانند پرنورترین ستاره صورت فلکی گاو (ثور) که در متون غربی نیز «دَبران» نامیده می‌شود.

با اختراع تلسکوپ و افزایش ستارگان قابل مشاهده و دقیق‌تر شدن نقشه‌های ستاره‌ای، استفاده از حروف برای نام‌گذاری کفایت نمی‌کرد. به همین دلیل از قرن هجدهم میلادی به پیشنهاد یک منجم انگلیسی به نام «فلامستید»، ستارگان هر صورت فلکی از لبه غربی تا لبه شرقی آن شماره‌گذاری شدند. به عنوان مثال ستاره رجل‌الجبار با روش فلامستید 19-جبار نام گرفت. در قرون اخیر فهرست‌های زیادی از ستارگان تهیه شده و در هر کاتالوگ از شماره‌گذاری‌های خاصی استفاده می‌شود.

خداحافظی با صورت‌‌های فلکی بهاری
این شب‌ها پس از غروب خورشید و تاریک شدن آسمان، صورت‌های فلکی بهاری در غرب آسمان قرار دارند و تا هفته‌های آینده جای خود را به صورفلکی تابستانی می‌دهند. صورت‌فلکی عوّا یکی از آن‌هاست که در اساطیر معمولا به صورت مردی در حال چرای گاو تصور می‌شد. پرنورترین ستاره آن «سماک رامح» نام دارد. این ستاره با قدر صفر، پرنورترین ستاره نیم‌کره شمالی آسمان و چهارمین ستاره پرنور آسمان شب است.

برای پیدا کردن آن می‌توان از دب اکبر کمک گرفت. اگر دسته ملاقه این صورت فلکی را ادامه دهیم، به ستاره سماک رامح می‌رسیم. رنگ نارنجی مایل به قرمز این ستاره کاملاً مشخص است. شعاع سماک رامح 26 بار بزرگ‌تر از خورشید و فاصله آن از ما 37 سال نوری است.

صورت فلکی خوشه یا سنبله یکی دیگر از صورفلکی بهاری و ششمین برج از بروج دوازدگانه است و به همین به عنوان نماد ماه شهریور به کار می‌رود. مطابق افسانه‌ها این صورت فلکی، خوشه گندمی را نشان می‌دهد که در دست عذرا (دوشیزه) است و قرار گرفتن آن درمیانه آسمان یادآور زمان کشت است. در این هفته، سیاره زحل در لبه غربی این صورت فلکی قرار دارد. پرنورترین ستاره آن «سماک اعزل» نام دارد که ستاره‌ای از قدر یک و سفید رنگ است. برای پیدا کردن آن کافی است کمانی را که از دب اکبر به سماک رامح متصل کرده‌اید، امتداد دهید تا به این ستاره برسید. اندازه آن چندین برابر خورشید و فاصله آن از ما 260 سال نوری است. اگر در یکی از این شب‌ها این ستاره را مشاهده کردید، به یاد داشته باشید که پرتوی نوری که به چشم شما رسیده است، زمانی سطح این ستاره را ترک کرده که هنوز سلسله زندیه و قاجاریه در ایران تاسیس نشده بود!