امیر حسن‌زاده

در طی این هفته، ماه هر شب نسبت به شب قبل، حدود یک ساعت دیرتر غروب می کند و به تدریج بر قسمت روشن آن افزوده می‌شود؛ تا این‌که در ساعت 6:07 دوشنبه چهارم مرداد به وضعیت ماه کامل (بدر) می‌رسد. در غروب این روز، ماه هم‌زمان با غروب خورشید، از افق شرقی طلوع می‌کند و مشاهده و عکاسی از آن در کنار منظر زمینی جالب خواهد بود. در این روز ماه در در کل شب قابل رویت است. در ساعت 4:21 هفتم مرداد، ماه به اوج فاصله خود از زمین می‌رسد و در آن هنگام، فاصله‌اش از زمین به 405,954 کیلومتر خواهد رسید.

سیارات
عطارد / تیر: در آسمان شامگاهی قرار دارد و پس از غروب خورشید در ارتفاع حدود 15 درجه از افق غربی دیده می‌شود. در شامگاه 5 مرداد در فاصله بسیار نزدیکی از ستاره قلب‌الاسد قرار می‌گیرد و اصطلاحا به مقارنه با این ستاره روشن خواهد رسید.

زهره / ناهید: در صورت فلکی اسد قرار دارد و پس از غروب خورشید، درخشان ترین جرم سماوی در غرب آسمان است. در طی این هفته به تدریج به سیارات مریخ و زحل نزدیک‌تر می‌شود و فرصت خوبی است تا جابه‌جایی روزانه این سیاره درخشان را متوجه شوید.

مریخ / بهرام: در ابتدای شب در جنوب غربی آسمان و بین سیاره ناهید و زحل قرار دارد. در شب‌های آینده به زحل نزدیک‌تر می شود و رنگ سرخ‌فام آن، نشانه خوبی برای شناسایی این سیاره است.

مشتری / برجیس: حدود ساعت 11 شب از افق شرقی طلوع می کند و تا صبح در آسمان قرار دارد.

زحل / کیوان: پس از غروب خورشید در جنوب غرب آسمان و نزدیک سیاره مریخ قرار دارد. در 7 مرداد، فاصله‌اش از سیاره مریخ به حدود 2 درجه می رسد.

قمرهای گالیله ای مشتری
مشتری بیش از 70 قمر دارد که چهار عدد از آن‌ها به مراتب از بقیه بزرگ‌ترند و اولین بار توسط ستاره‌شناس مشهور ایتالیایی، گالیلئوگالیله کشف شدند. بدین جهت به آن‌ها اقمار گالیله‌ای مشتری می گویند. این چهار قمر به ترتیب فاصله از سیاره عبارتند از: آیو، اروپا ، گانیمد و کالیستو. گالیله وقتی در اواخر سال 1609 میلادی با تلسکوپ دست‌ساز خود به سیاره مشتری نگاه کرد، متوجه آنها شد. وی در رصدهای اولیه، آن‌ها را ستارگان ثابتی در کنار مشتری دانست؛ اما مشاهداتش در شب‌های بعد نشان داد که آن‌ها جابه‌جا می‌شوند و حتی گاهی اوقات یک یا دو عدد از آن‌ها به پشت سیاره مشتری می‌رود. این چنین بود که گالیله نتیجه گرفت آن‌ها به دور مشتری گردش می‌کنند. در آن روزگار، این قمرها اولین اجسام شناخته شده‌ای بودند که به دور زمین یا به دور خورشید گردش نمی‌کردند و این نظر در ذهن گالیله تقویت شد که زمین نمی‌تواند مرکز عالم باشد.

بزرگ‌ترین آن‌ها، گانیمد با قطر 5276 کیلومتر است که بزرگ‌ترین قمر منظومه شمسی لقب گرفته است. گانیمد حتی از سیاره عطارد هم بزرگ‌تر است. آیو دارای فعالیت شدید آتشفشانی است و فعال‌ترین قمر در منظومه شمسی محسوب می‌شود. اروپا دارای سطحی بسیار صاف وهموار است و کاملاً از یخ پوشیده شده است. کالیستو نیز دارای سطحی تیره و بسیار قدیمی است و با بیش از 4.5 میلیارد سال سن، احتمالاً کهنسال‌ترین قمر منظومه شمسی است.

هنوز هم تجربه رصد قمرهای گالیله‌ای سیاره مشتری یکی از فعالیت‌های مهیج برای علاقمندان و منجمان آماتور است. با یک دوربین نجومی با بزرگ‌نمایی 10 برابر نیز می‌توان این کار را انجام داد. کافی است در شب‌های مختلف به سیاره مشتری نگاه کنید. سعی کنید دوربین لرزش نداشته باشد. در این صورت می توانید اجرام ستاره مانند نزدیک مشتری را مشاهده و موقعیت نسبی آنها را ثبت کنید. اگر در شب‌های بعد نیز این کار را ادامه دهید، خواهید دید که موقعیت آنها تغییر می‌کند. گاهی دو تا از آنها در سمت راست و دوتای دیگر در سمت چپ مشتری هستند، گاهی ممکن است فقط دو یا سه عدد از آنها را ببینید، چرا که بقیه در پشت یا جلوی قرص درخشان سیاره مشتری پنهان شده‌اند. جالب است بدانید که سال 2009 به مناسبت چهارصدمین سال کشف این اقمار، سال جهانی نجوم نامگذاری شده بود.

آشنایی با نجوم کروی
هنگامی‌که در یک محیط باز به آسمان نگاه می‌کنیم، این تصور پیش می‌آید که آسمان همانند نیمکره‌ای در بالای سر ما قرار دارد. شاید همین تصور باعث شد تا گذشتگان ما این تفکر را مطرح کنند که همه ستارگان و اجرام سماوی بر روی کره‌ای قرار دارند که تمام عالم را در بر گرفته و زمین در مرکز آن قرار دارد. اما امروزه می‌دانیم که اجرام سماوی در فواصل متفاوتی از ما قرار دارند. در واقع چشم انسان به تنهایی قادر به تشخیص فاصله اجرام دوردست نیست، زیرا فاصله دو چشم ما نسبت به فاصله اجرام سماوی بسیار کم است. در نتیجه قدرت تشخیص اینکه کدام جرم دورتر و کدام‌یک نزدیک‌تر است، از ما گرفته می‌شود.

شما این موضوع را در زندگی روزمره خود به خوبی درک می‌کنید، زیرا تشخیص فاصله اجرام نزدیک به مراتب راحت‌تر از تشخیص فاصله اجرام دورتر است. می‌توانید این آزمایش را با درختانی که در فاصله زیادی از شما هستند، انجام دهید. ستارگان نیز به همین گونه‌اند. فاصله‌ی بسیار زیاد آنها از ما باعث شده که نتوانیم دوری یا نزدیکی آنها از یکدیگر را تشخیص دهیم و این گمان برای ما به وجود می‌آید که تمام اجرام سماوی در یک فاصله از ما و بر روی یک کره واقع شده‌اند.

می توان این‌گونه تصور کرد که تمام اجرام سماوی بر روی کره بسیار بزرگی قرار دارند که ناظر در مرکز آن قرار گرفته است. به این کره، کره آسمان (کره سماوی) می‌گوییم. بررسی موقعیت اجرام و زوایای بین آنها در کره آسمان در شاخه‌ای از نجوم به نام «نجوم کروی» مطرح می‌شود. چون فرض می‌شود که اجرام بر روی این کره‌ قرار دارند، بنابراین نمی‌توان از هندسه‌های مسطحه رایج استفاده کرد و ناچار به استفاده از مثلثات کروی هستیم.

پیمایش در آسمان
مهم‌ترین کاربرد نجوم کروی، تعیین مکان اجرام سماوی در کره آسمان است. به دلیل شباهت‌های زیاد بین کره زمین و کره آسمان، منجّمان برای مشخص کردن موقعیت اجرام نجومی از روش‌هایی مشابه با مختصات جغرافیایی استفاده می‌کنند. در کره آسمان نیز قطب و استوا تعریف می‌شود. قطبین سماوی نقاطی هستند که به نظر می‌رسد تمام ستارگان به دور آنها گردش می‌کنند که از امتداد محور دوران زمین به دور خودش در کره آسمان پدید می‌آیند.

تصویر استوای زمین بر کره آسمان نیز استوای سماوی نامیده می‌شود. برای تجسم بهتر، اگر صفحه استوای زمین را از اطراف تا بینهایت ادامه دهیم تا کره‌ی آسمان را قطع کند، دایره‌ای فرضی به وجود می‌آید که آن را استوای سماوی می‌نامند.

در هفته ‌های آینده، بحث را ادامه می دهیم و شما را با دستگاه‌های مختصات نجومی آشنا می‌کنیم.