امیر حسن‌زاده

 اعمال عبادی فراوانی بر مسلمانان واجب است که باید در زمان خاصی انجام گیرند. مانند روزه که باید در ماه مبارک رمضان باشد یا اعمال حج که باید در دهه اول ماه ذی‌الحجه انجام گیرند. تعیین شروع یا پایان این ماه‌ها هم طبق حکم شارع مقدس نیازمند رویت هلال ماه است. هر چند که رویت هلال محدود به ماه‌های ذکر شده نمی‌شود و گروه‌های علاقمندی در تمامی ماه‌ها به استهلال می‌پردازند؛ اما همواره بحث رؤیت هلال‌های رمضان و شوال است به موضوع داغ بحث مردم تبدیل می‌شود.

خوشبختانه این امر در کشورمان با به‌کارگیری گروه‌های متعدد و آموزش دیده در سال‌های اخیر وارد مرحله جدیدی شده است. امروزه منجمان می‌توانند مکان ماه را در آسمان با دقت‌های فوق‌العاده بالا بدست آورند. مصداق این گفته، محاسبه دقیق زمان خورشیدگرفتگی است، اما شروع ماه‌های قمری و کلا ملاک‌های تقویم قمری وابسته به رؤیت هلال ماه است.

تقویم هجری قمری چیست؟
تقویم هجری قمری، تقویم دینی مسلمانان جهان است و مناسبت‌های دینی آنها بر اساس تقویم هجری قمری ضبط و ثبت شده، از این رو آشنایی با این تقویم، بسیار مهم است.

مبداء این تقویم، اول محرم سال هجرت پیامبر اسلام (صلی ا... علیه و آله) از مکه مکرمه به مدینه منوره است و برای تعیین ماه‌‌ها از دوره اهله ماه استفاده شده است. به فاصله زمانی بین دو ماه نوی متوالی، دوره تناوب هلالی گفته می‌شود که با مقدار میانگین 53/29 روز برابر طول متوسط یک ماه قمری است؛ اما از آن‌جاکه طول ماه در تقویم نمی‌تواند عدد غیرصحیح باشد، بنابراین هر ماه در تقویم قمری یا 29 یا 30 روز به طول می‌انجامد. تاریخ اول هر ماه قمری با رویت هلال ماه نو در شامگاه روز بیست‌ونهم یا سی‌ام ماه قبل، به اثبات می‌رسد. اگر هلال ماه نو در روز بیست‌ونهم ماه قمری رویت شود، آن ماه به پایان رسیده و فردا اول ماه بعد است؛ در غیر این‌صورت آن ماه قمری 30 روزه و روز پس از آن بدون شک اولین روز از ماه قمری جدید است. پیش‌بینی وضعیت رویت هلال ماه با محاسبه مشخصات نجومی ماه در شامگاه بیست‌ونهم ماه قمری و بررسی وضعیت رویت‌پذیری آن بر اساس معیارهای نجومی انجام می‌شود. در این تقویم، هر ماه مستقل از ماه قمری قبلی است و ممکن است تا چند ماه متوالی ماه‌ها 29 روزه یا 30 روزه باشند.

از آن‌جا که ملاک تقویم قمری توسط شرع مقدس مشخص شده، آغاز ماه قمری نیز توسط مراجع دینی اثبات و اعلام می‌شود. تنوع فتواهای اثبات آغاز ماه قمری هم کم نیست. برخی معتقدند گواهی دو نفر مرد مسلمان عادل برای آغاز ماه قمری کافی است. برخی دیگر معتقدند هر منطقه جغرافیایی باید مستقل از مناطق دیگر ماه را آغاز کند برخی دیگر هم معتقدند رویت هلال در یک منطقه برای تمام مناطق زمین که در یک شب به سر می‌برند، کافی است. از سوی دیگر، برخی فقط رویت هلال را با چشم غیر مسلح قبول دارند و برخی دیگر، استفاده از ابزار اپتیکی را بلامانع دانسته‌اند.

در حال حاضر مرجع رسمی تقویم در کشورمان شورای مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران است که برای استخراج تقویم قمری از نظرات فقهی مقام معظم رهبری بهره می‌برد.

تشکیل هلال ماه
گردش ماه به دور زمین موجب می‌شود که ما آن را به حالت‌های مختلفی ببینیم که دلیل آن، تغییر زاویه ماه نسبت به خورشید و زمین است. هنگامی که ماه بین زمین و خورشید قرار دارد، هیچ بخشی از ماه برای ناظر زمینی روشن نیست. اصطلاحاً به این لحظه مقارنه ماه و خورشید یا ماه نو گفته می‌شود. در واقع مقارنه لحظه تولد ماه است.

با جابه جا شدن ماه در مدار خود، رفته رفته بخشی از آن از خورشید نور می‌گیرد و هلال ماه تشکیل می‌شود. حدود هفتاد سال پیش اخترشناسی فرانسوی به نام «آندره دانژون» نشان داد که تا وقتی جدایی زاویه بین ماه و خورشید به 7 درجه نرسیده، هلال ماه تشکیل نمی‌شود. او دلیل این حد را پستی و بلندی‌های لبه ماه دانست که باعث می‌شود سایه کوه‌های ماه، بخش‌های روشن آن را بپوشاند.

پس از این که ماه بیشتر از 7 درجه از خورشید فاصله گرفت، شرایط برای مشاهده هلال مهیا می‌شود؛ اما عوامل متعددی در وضعیت رویت‌پذیری هلال ماه تاثیر‌گذار است که در اینجا به چند مورد از آن می‌پردازیم.

• سن ماه: هر چه از مقارنه ماه بیشتر بگذرد و سن هلال ماه بیشتر باشد، رویت آن آسان‌تر است. به طور متوسط، ماه در هر ساعت به انداه قطر ظاهری خود در آسمان جابجا می‌شود، بنابراین با افزایش سن هلال، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و درنتیجه سطح درخشان آن بیشتر می‌شود.

• مدت مکث : هلال‌های شامگاهی پس از غروب خورشید، غروب می‌کنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه را مدت مکث می‌گویند. هر چه مدت مکث بیشتر باشد، ماه مدت بیشتری در آسمان است و با تاریک‌تر شدن آسمان، امکان رویت فراهم می‌شود. البته مدت مکث هلال‌های باریک کمتر از 40 دقیقه است. معمولا چنین هلال‌هایی بلافاصله پس از غروب خورشید قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر باید دقایقی تحمل کند تا شرایط مناسب فراهم شود.

• ارتفاع هلال: هرچه ارتفاع هلال بیشتر باشد، از ناحیه روشن اطراف محل غروب خورشید دورتر است و بنابراین هم زمان مکث بیشتری خواهد داشت و هم در ناحیه تاریک‌تر آسمان واقع می‌شود.

• حضیض مداری: مدار ماه به دور زمین یک بیضی است. وقتی ماه در فاصله نزدیکی از زمین واقع است، با سرعت بیشتری حرکت می‌کند و وقتی از مین دورتر است، با سرعت کمتری جابجا می‌شود. بنابراین اگر هلال باریک شب اول همزمان با حضیض مداری اتفاق بیفتد، زمان مکث آن بیشتر می‌شود.

هرچند کارشناسان با توجه به مشخصه‌های نجومی هلال ماه (مانند موارد فوق) می‌توانند در مورد وضعیت رویت‌پذیری آن نظر دهند؛ اما نباید از تاثیر عوامل دیگری مانند وضعیت جوی ، افق رصدگاه ، قدرت چشم راصد و توان ابزار رصدی غافل شد.

رکوردهای رویت هلال ماه
همانند رشته‌های ورزشی، رصدگران هلال ماه نیز رکوردزنی می‌کنند. در رکوردهای رویت هلال ماه معمولاً از دو مشخصه سن هلال و جدایی زاویه‌ای استفاده می‌شود. مشهورترین رکوردهای رویت هلال ماه به ترتیب تاریخ به قرار زیر است:

4- در 21 ژانویه 1996 آقای «جیمز استم» از ایالات متحده توانست با تلسکوپ 8 اینچ خود، هلالی با سن 12 ساعت و 7 دقیقه را رویت کند و رکورد جدیدی را به جا گذارد.

3- در شامگاه 28 امرداد 1380، حجت‌الاسلام علیرضا موحدنژاد (عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف) موفق شد هلال ماه جمادی‌الثانی 1422 را با دوربین دوچشمی 150×40 رویت کند. در این زمان سن هلال 12 ساعت و 15 دقیقه و جدایی زاویه ای آن از خورشید 6/7 درجه بود. سن این هلال بیش از رکورد جهانی بود، ولی جدایی زاویه‌ای آن اندکی کمتر از هلالی بود که «جیمز استم» مشاهده کرده بود. به این ترتیب رکورد جهانی رویت هلال ماه از آن کشور ما شد.

2- در سال بعد (1381) مهندس محسن قاضی میرسعید هلال بسیار جوان رجب 1423 را با سن 11 ساعت و 40 دقیقه رویت کرد و با ثبت رکورد جدید به نام خود، موقعیت کشورمان را تثبیت کرد.

1- در 9 اسفند 1384، آقای محسن شریفی موفق شد با تلسکوپ 14 اینچ، هلال صفر 1427 را با جدایی زاویه‌ای 3/7 درجه رویت کند و رکورد جدیدی در این زمینه به جا بگذارد. نتایج این موفقیت‌های در مجلات معتبر به چاپ رسیده و به افتخارات کشور عزیزمان افزوده است.

رویت‌پذیری هلال شوال 1431 هجری قمری در سطح جهان
مقارنه ماه و خورشید در ساعت 15:00 روز چهارشنبه 17 شهریور مقارن با 28 رمضان 1423 اتفاق می‌افتد. همان‌طور که در نقشه مشاهده می‌کنید، مقایسه مشخصات هلال با معیارهای رویت‌پذیری هلال ماه نشان می‌دهد که در شامگاه 17 شهریور، هلال ماه شوال فقط در جنوب کشورهای شیلی و آرژانتین و صرفا با استفاده از ابزار رصدی قوی قابل مشاهده است. بنابراین در شامگاه آن روز، هلال در آسیا، اروپا و آفریقا و آمریکای شمالی غیر قابل رویت است.

اما در روز بعد یعنی پنج شنبه 18 شهریور مقارن با 29 رمضان، هلال ماه در قاره‌های اقیانوسیه، آسیا، آفریقا، جنوب اروپا و آمریکا (به‌جز شمال کانادا)، قابل رویت خواهد بود و پس از غروب آفتاب با ابزار رصدی یا چشم غیرمسلح دیده می‌شود.

اوضاع ایران و کشورهای همسایه
روز چهارشنبه 17 شهریور در ایران و برخی کشورها (مانند عمان، پاکستان، هند و بنگلادش) بیست‌وهشمتمین روز ماه مبارک رمضان است، بنابراین رویت هلال در این روز بی‌معنی خواهد بود؛ البته اقدام به رصد هم نتیجه‌ای به همراه نخواهد داشت، زیرا مشاهده آن عملا غیرممکن است.

براساس محاسبات علمی وضعیت ماه در روز چهارشنبه، هلال ماه شوال در سایر کشورهای اسلامی زودتر از خورشید غروب می‌کند و بنابراین قابل رویت نخواهد بود. با این وجود ممکن است در برخی از کشورها، افرادی رویت هلال را در طول روز و پیش از غروب خورشید ادعا کنند که از نظر علمی غیرممکن است، بنابراین رویت هلال ماه در روز چهارشنبه 17 شهریور پایه علمی نخواهد داشت.

اما محاسبه مشخصه‌‌های نجومی هلال ماه در روز پنج‌شنبه 18 شهریور در ایران نشان می‌دهد که در شامگاه این روز، جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید به حدود 17 درجه می‌رسد، اما ارتفاع ماه از افق غربی کم است و در نتیجه مدت مکث هلال کوتاه خواهد بود. به عنوان مثال در شهر تهران، مدت مکث 17 دقیقه است و هر چه به جنوب کشور برویم، وضعیت این مشخصه بهتر می‌شود. پیش‌بینی‌‌های علمی نشان می‌دهد که این هلال در پهنه ایران با چشم مسلح قابل رویت‌ است و در صورت وجود شرایط جوی مناسب، گروه‌های استهلال در جنوب کشور نه تنها می‌توانند با دوربین‌های نجومی کوچک این هلال را مشاهده کنند، که حتی این شانس را دارند که هلال را با چشم غیرمسلح نیز رویت کنند. (برای مشاهده نقشه بزرگ، اینجا را کلیک کنید)

بنابراین در صورت ارسال سریع گزارش‌ها و تایید مقام معظم رهبری، اعلام عید سعید فطر در اوایل شامگاه پنج‌شنبه 18 شهریور میسر خواهد شد.

*کارشناس ارشد مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران