عبدالرضا لاوری
متاسفانه به نظر می رسد امروزه در بعضی ازمکانها که احتیاج به دانستن جهت قبله است (در مساجد، نمازخانه ها ، در منازل ودر ....)یافتن جهت قبله مورد کم توجهی و بی لطفی قرار گرفته است.به جاست که جامعه منجمان آماتوربه صورت یک حرکت عمومی وکاری گروهی در جهت اجرای نقش مهم خود در احیای توجه بیشتر به قبله یابی عمل کنند.به این فعالیت می توان به عنوان تلنگری در جهت توجه عموم مردم به کاربردهای علم ستاره شناسی و تقویت زیربناهای این علم نیزنگاه کرد.در این مقاله سعی بر این است که به ارائهراهکارهایی در جهت تعیین قبله بکمک ابزار هایی ساده و نرم افزار پرداخته شود.این روشها در تمام نقاط زمین قابل استفاده هستند.
راهکار اول:قبله نما
در ساده ترین روش، داشتن یک قبله نما کافی است.قبله نما با کمک جهت قطب شمال مغناطیسی زمین جهت تقریبی قبله را نشان می دهد.قبله نما در واقع یک قطب نماست که بهمراه درجه بندی جهت قبله برای شهرهای مختلف ارائه می شود ودقت آن در حد مناسب است.درجه بندی یا بصورت کاغذهایی از قبل محاسبه شده و درجه بندی شده است که زیر عقربه قرار گرفته وقابل تعویض است و یا در صفحه قبله نما در محیط دایره بدنه نوشته شده است.برای استفاده از قبله نما کافیست آنرا در سطحی تراز قرار داده وچند لحظه منتظر بمانید تا عقربه آن از حرکت بایستد.سپس بکمک اسامی شهرهای مهمی که در صفحه آن قرار دارد می توان به جهت تقریبی قبله پی برد.
راهکار دوم:تعیین جهت قبله در دو تاریخ وساعت مشخص طی هرسال
در دو زمان خاص از سال، میل سماوی خورشید با عرض جغرافیایی مکه برابر می شود بهمین دلیل در این دو تاریخ خورشید دقیقا" عمود بر خانه خدا می تابد بنابراین هر کس در هرکجای دنیا اگر دقیقا" در همین دو زمان مشخص روبه خورشید بایستد درست مانند این است که روبه خانه خدا ایستاده است.اولین زمان تاریخ 7 خرداد هرسال ،ساعت 13 و48 دقیقه ودومین تاریخ 24 تیر ساعت 13 و57 دقیقه است.
راهکار سوم:
در روش سوم ابتدا باید زاویه سمت قبله را به روشی بدست بیاورید.برای اینکار یا می توانید1- با مراجعه به سایت www.qiblalocator.com سمت قبله را بیابید و یا 2- از نرم افزار Accurate time که قابل دریافت از شبکه اینترنت می باشد کمک بگیرید.با دانستن زاویه سمت باید یک وسیله برای نشان دادن درجه ،مانند نقاله دایروی 360 درجه ویک شاخص که می تواند یک خودکار باشد هم تهیه نمایید.در نقشه ارائه شده در سایت www.qiblalocator.com یک خط قرمز نشان دهنده سوی قبله است وعددی با رنگ قرمز هم در پایین نقشه نشان داده می شود که همان زاویه سمت قبله است.در صورتیکه نقشه مکان شما را نشان ندهد باید نقشه جغرافیایی را با بزرگ وکوچک نمودن آن چنان تغییر دهید که به محل سکونت خود برسید.
در صورت انتخاب نرم افزار accurate time ابتدا این نرم افزار را از اینجا دریافت نمایید.بعد از اجرا ابتدا بکمک دکمه شماره 1 (دکمهlocation )طول وعرض جغرافیایی محل را وارد نمایید وسپس بکمک دکمه 2 یا دکمهdate تاریخ را وارد نمایید.اینک بکمک دکمه شماره 3 ( دکمهQiblah) پنجره جدیدی نمایش داده می شود که سمت قبله را که برای هرناحیه از زمین کاملا" یگانه است نشان میدهد.(قسمت شماره 4در شکل پایین (این سمت در واقع زاویه جهت قبله است که مبداء شروع آن دقیقا" سمت شمال جغرافیایی بوده( اگر آسمان تاریک باشد بکمک ستاره قطبی این زاویه قابل شناسایی است چراکه ستاره قطبی در جهت شمال جغرافیایی قرار دارد)و شمارش زاویه باید در جهت عقربه های ساعت باشد.بر این اساس سمت شرق محل 90 درجه،سمت جنوب 180 درجه وسمت نقطه غرب نیز 270 درجه است.
در این پنجره دو گزینه قابل انتخاب وجود دارد اگر گزینه اول(شماره 5) انتخاب شود نرم افزار ساعتی را محاسبه کرده ونشان می دهد که سمت خورشید با سمت قبله یکسان می شود.اگر در ساعت نشان داده شده روبه خورشید بایستید درست مانند این است که رو به قبله ایستاده اید.اگر گزینه پایینی(شماره 6) انتخاب شود زمانی اعلام می شود که جهت سایه شاخص دقیقا" جهت قبله را نشان می دهد.در واقع در این زمان اگر روبه خورشید بایستید درست مانند این است که پشت به قبله ایستاده اید.در این صفحه دکمه دیگری هم وجود دارد(شماره 7) که نقشه کره زمین وزاویه سمت قبله را بطور تقریبی برای هرمکان نشان می دهد.
نکته:
اگر زمانی که ساعت محلی از زمانی که نرم افزار محاسبه کرده گذشته باشد باید چکار کنید؟برای نمونه نرم افزار ساعت 15:17 را نشان دهد ولی ساعت شما ساعت 16 را نشان دهد.طبیعی است به نظر برسد که سمت خورشید از سمت قبله گذشته باشد واین روش قابل استفاده نباشد.نگران نباشید در این حالت کافی است با پیدانمودن زاویه سمت خورشید در ساعت 16(ویا هرساعتی که بخواهید سمت قبله را پیدانمایید)برای نمونه با کمک نرم افزار starry nightیا نرم افزار stellarium (که از طریق سایت www.stellarium.org قابل دریافت است)یا بطور کلی هر نرم افزاری که توانایی نشان دادن سمت خورشید در هر زمان دلخواه را دارا باشدواز یک نقاله دایروی 360 درجه کمک بگیرید،گفتنی است در نرم افزار starry night در صورتیکه زمان را تنظیم نمایید و نشانه موس را روی قرص خورشید نگه دارید عددی که در ششمین خط اطلاعات نمایش داده می شود همان سمت یا azimuth خورشید در آن لحظه است.(در نرم افزار Stellarium نیز اگر روی هرنقطه از آسمان برای نمونه روی خورشید کلیک چپ کنید سمت آن با عنوان اختصاری Az نشان داده می شود).
ابتدا نقاله را روی سطحی ترازشده روی زمین ودر آفتاب قرار دهید.یک شاخص برای نمونه یک خودکار رابطور عمودی در کنارلبه نقاله ودر کنار زاویه سمت خورشید در ساعت 16 قرار دهید مثلا" اگر زاویه سمت خورشید در ساعت 16 برابر260 درجه باشد خودکار را در کنار عدد 260 نقاله قرار دهید.اینک نقاله را بگونه ای روی زمین بچرخانید که سایه خودکار از مرکز نقاله بگذرد.در این حالت همان سمتی که نرم افزار accurate time محاسبه ونمایش داده دقیقا" جهت قبله را نشان می دهد(فلش مشکی در شکل زیر).هرچقدر زمان بگذرد می توانید دوباره زاویه سمت خورشید را درهمان لحظه پیدا کرده وعملیات را تکرار کنید.
در شکل بالا جهت یابی قبله در ساعت 16:35 دقیقه در 30 سپتامبر 2010در موقعیت شهر بوشهر انجام شده است.براساس محاسبات نرم افزار starry night سمت خورشید در این ساعت 256 درجه بوده و زاویه سمت قبله نیز بر اساس نرم افزار accurate time برابر با 235 درجه می باشد.فلش سمت قبله را نشان می دهد و نقاله بگونه ای روی زمین قرار گرفته که سایه شاخص از زوایای 256 درجه ومرکز نقاله بگذرد.
بنابراین با وجودیکه قرص خورشید از زاویه سمت قبله عبور کرده با داشتن زاویه سمت قبله( که با گذشت زمان تغییر نمی کند )ومحاسبه سمت خورشید در هرلحظه، جهت قبله براحتی قابل شناسایی است.طبیعی است که با کمک این نقاله در هرساعتی از روز حتی قبل از رسیدن زمانی که نرم افزار accurate time پیش بینی می کند وقبل از ظهر با داشتن زاویه سمت خورشید می توان براحتی جهت قبله را پیدا نمود.
اگر خورشید غروب کرده باشد باید چکار کرد؟
با داشتن زاویه سمت قبله به کمک نرم افزار accurate timeکه برای هرمکان مقداری ثابت استمی توان با استفاده از ماه،سیارات (مانند سیاره زهره یا مشتری) یا ستارگان پر نور آسمان(در صورتی که در غرب آسمان ویا در حوالی سمتی باشند که نرم افزار برای قبله پیش بینی نموده است)جهت قبله را پیدا نمود.کافی است بکمک نرم افزار زمانی را بیابید که سمت آن اجرام برابر با سمت قبله در آن محل شود، در این زمان اگر رو به آن اجرام بایستید مانند این است که روبه قبله ایستاده اید.