امیر حسن‌زاده*

 هر ساله در فروردین و مهر، موضوع تغییر ساعت رسمی کشور به بحث داغ محافل علمی و اجتماعی کشور وارد می‌شود و دلایلی در تایید یا رد آن مطرح می‌شود. در این مقاله سعی داریم مروری بر مبانی علمی، تاریخچه و تجربه کشورهای مختلف در این زمینه داشته باشیم.

سنجش زمان
بر طبق معاهده بین‌المللی سال 1884 میلادی، نصف‌النهار گذرنده از رصدخانه گرینویچ انگلستان به عنوان نصف‌النهار مبدا با طول جغرافیایی صفر درجه برای اندازه‌گیری زمان انتخاب شده است. زمانی که نسبت به این نصف‌النهار اندازه‌گیری می‌شود به زمان جهانی (بین‌المللی) معروف است. برای مشاهده عکس بزرگ، اینجا را کلیک کنید. 

مبنای ساعت‌های متداول، مدت زمان چرخش زمین حول محورش است که 24 ساعت در نظر گرفته می‌شود (البته واقعیت امر این است که زمین هر 23 ساعت و 56 دقیقه و 4 ثانیه یک بار به دور خودش می‌گردد، ولی چون هر شبانه‌روز قراردادی را 24 ساعت درنظر گرفته‌ایم، ستارگان که در آسمان ثابت‌اند، در هر شبانه‌روز 4 دقیقه زودتر طلوع می‌کنند). برای سهولت در کار تبدیل ساعت‌ها، زمین به 24 قاچ مساوی تقسیم‌بندی می‌شود که عرض هر قاچ 15 درجه یا معادل یک ساعت است. بنابراین وقتی در گرینویچ ظهر است، برای مکانی در 15 درجه‌ای شرق آن، ساعت 1 بعدازظهر است.

ساعتی که در حال حاضر در جهان استفاده می‌شود، از لحظه نیمه‌شب به وقت رسمی نصف‌النهار گرینویچ محاسبه می‌شود. بنابراین بسته به موقعیت کشور نسبت به نصف النهار مبداء، نصف‌النهار شاخصی برای تنظیم ساعت رسمی با گرینویچ تعیین شده است. این انتخاب به گونه‌ای بوده که زمان ظهر حدود ساعت 12 باشد.

اختلاف ساعت رسمی بیشتر کشورها از گرینویچ عدد صحیحی است. اما کشورهایی هم هستند که دارای منطقه زمانی غیر صحیح باشند، مانند ایران، افغانستان، هند و میانمار که به ترتیب دارای ناحیه زمانی 3.5+، 4.5+، 5.5+ و 6.5+ هستند. علامت مثبت به این مفهوم است که منطقه زمانی این کشورها در شرق نصف‌النهار مبدا قرار دارد و ساعت‌های آنها جلوتر است. کشورهای با مساحت بسیار زیاد مانند روسیه، آمریکا، کانادا و استرالیا از چند ناحیه زمانی استفاده می‌کنند.

در ایران، زمان رسمی با توجه به نصف‌النهار 52.5 درجه شرقی (گذرنده از نزدیکی شهر شیراز) سنجیده می‌شود که معادل 3.5 ساعت اختلاف زمانی با گرینویچ است. به عبارت دیگر، ساعت رسمی ایران 3.5 ساعت جلوتر از زمان جهانی است و هنگامی‌که در گرینویچ (انگلستان) ساعت 12 ظهر است، در ایران ساعت 3.5 بعدازظهر است.

چرایی ساعت تابستانی
در نیم‌کره شمالی زمین، خورشید در نیمه اول سال زودتر طلوع می‌کند و منطقی است که فعالیت روزانه هم زودتر شروع شود، که این مقصود با تغییر ساعت رسمی کشورها حاصل می‌گردد. برخی از کشورها برای بهره‌گیری بهتر از روشنایی روز و به تبع آن کاهش مصرف انرژی، ساعت رسمی خود را جلو می‌کشند که اصطلاحا زمان ذخیره روشنایی روز (DST) یا ساعت تابستانی گفته می‌شود.

این موضوع در کشورهای نزدیک خط استوا که تغییر طول روز و شب آنها ناچیز است، اهمیتی ندارد؛ اما برای کشورهایی که در عرض‌های میانی یا نواحی نزدیک به قطب هستند، قابل توجه است. به عنوان مثال مقدار طول روز (از طلوع تا غروب خورشید) برای شهر تهران در اواخر خردادماه به حدود 14 ساعت و 35 دقیقه می‌رسد، حال آنکه طول روز در دی‌ماه به 9 ساعت و 50 دقیقه تقلیل می‌یابد. این تغییرات در عرض‌های جغرافیایی بالا شدیدتر است. در عرض جغرافیایی 55 درجه (شمال اروپا یا آمریکای شمالی) در طی سال، طول روز بین 17.5 ساعت (در تابستان) تا 7 ساعت (در زمستان) در تغییر است و در نهایت برای مناطقی که عرض جغرافیایی آنها بیش از 66 درجه شمالی یا کمتر از 66 درجه جنوبی باشد (مناطق قطبی) در برخی از روزهای سال خورشید طلوع نمی‌کند (شب زمستانی) یا در برخی روزها خورشید غروب نمی‌کند.

آغاز داستان تغییر ساعت‌ها
ایده تغییر ساعت اولین بار توسط «بنجامین فرانکلین»، (فیزیک‌دان، از بنیانگذاران ایالات متحده، نخستین سفیر آمریکا در فرانسه و دارنده لقب «نخستین آمریکایی») پیشنهاد شد. او در نوشته خود از مردم خواست که صبح‌های تابستان یک ساعت زودتر از خواب بیدار شوند. فرانکلین معتقد بود که به این ترتیب، مردم می‌توانند روزها از روشنایی خورشید استفاده بیشتری کنند و شب‌ها شمع کمتری مصرف کنند. البته این موضوع عملی نشد.

در سال 1895، «جرج هادسون»، حشره‌شناس نیوزلندی در مقاله‌ای متذکر شد که با جابه‌جایی ساعت‌ها می‌توان از روشنایی روز بهره بیشتری برد. در سال 1907، ویلیام ویلت، معمار انگلیسی، پیشنهاد کرد که ساعت‌ها در ماه آوریل (نیمه فروردین تا نیمه اردیبهشت) دقایقی به جلو کشیده شود و در ماه سپتامبر (شهریور) به حالت اول خود بازگردد. او حساب کرد که با این کار چقدر صرفه‌جویی اقتصادی حاصل می‌شود، اما پیشنهاد او تا زمان مرگش عملی نشد.

سرانجام در سال 1916، آلمان با اعمال ساعت تابستانی از 30 آوریل تا آخر ماه اکتبر (هفته اول اردیبهشت تا هفته اول مهر) پیشگام شد و در همان سال، برخی کشورهای اروپایی مانند بلژیک، دانمارک، سوئد، فرانسه، ایتالیا و... نسبت به تغییر ساعت رسمی اقدام کردند. در ایالات متحده آمریکا نیز اعمال ساعت تابستانی از سال 1918 و پس از پایان جنگ جهانی اول رایج شد.

تغییر ساعت رسمی در کشورهای مختلف
امروزه بیش از 70 کشور جهان از تغییر ساعت تابستانی استفاده می‌کنند. مهم‌ترین این کشورها در قاره‌های مختلف به شرح زیر است:

آسیا: ایران، آذربایجان،ارمنستان، اردن، سوریه، لبنان، فلسطین
اروپا: تمامی کشورهای اروپایی غیر از ایسلند
آفریقا: مصر، مراکش، نامیبیا (بیشتر کشورهای آفریقایی در نزدیکی خط استوا هستند و طول شبانه‌روز در طول سال تغییر آن‌چنانی ندارد)
آمریکا: ایالات متحده (غیر از هاوایی و آریزونا)، کانادا (غیر از چند شهر)، آلاسکا، اکثر استان‌های مکزیک، گرینلند، کوبا، برزیل، شیلی
اقیانوسیه: استرالیا، نیوزلند

برخی کشورها نیز در سال‌های گذشته از ساعت تابستانی استفاده می‌کردند، اما در سال‌های اخیر از آن استفاده نمی‌کنند؛ مانند عراق، تونس و آرژانتین. از بین کشورهای پیشرفته فقط ژاپن است که در سال‌های محدودی بعد از جنگ جهانی دوم ساعت تابستانی داشت‌ و در دهه‌های اخیر، به تغییر ساعت رسمی تن نداده‌است.

زمان شروع و پایان اعمال ساعت تابستانی در کشورهای مختلف متفاوت است. به طور کلی برای کشورهای نیمه شمالی زمین این زمان از ماه مارس (اسفند-فروردین) یا آوریل (فروردین-اردیبهشت) شروع شده و در سپتامبر (شهریور) یا اکتبر (مهر) خاتمه می‌یابد. منسجم‌ترین برنامه متعلق به اتحادیه اروپا است که مطابق آن از ساعت 1:00 زمان جهانی آخرین یکشنبه ماه مارس شروع و تا ساعت 1:00 آخرین یکشنبه ماه اکتبر هر سال ادامه پیدا می‌کند. در سال‌های اخیر برخی کشورهای اسلامی (مانند مصر) برای این‌که تغییر ساعت در ماه مبارک رمضان رخ ندهد، زمان اعلام آن را تغییر داده‌اند یا به گونه‌ای برنامه‌ریزی کرده‌اند که این تغییر قبل از ماه رمضان خاتمه و بعد از پایان آن مجدداً از سر گرفته شود.

تغییر ساعت رسمی در ایران
در ایران برای نخستین بار پیش از انقلاب، در نیمه دوم دهة 1350 ساعت رسمی کشور به ساعات تابستانی و زمستانی تقسیم شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی این رویه متوقف شد تا این‌که در سال 1370 دولت وقت مصوبه تغییر ساعت رسمی را تصویب کرد و از اردیبهشت همان سال اجرایی شد. مطابق این مصوبه ساعت رسمی کشور همه ساله در ساعت 24 اول فروردین یک ساعت به جلو کشیده می‌شود و در ساعت 24 سی‌ام شهریور دوباره به حالت اول برگردانده می‌شود.

شروع اعمال ساعت تابستانی این حسن را دارد که پس از پایان روز اول فروردین و شروع سال اتفاق می‌افتد و تعطیلات نوروزی فرصت خوبی برای هماهنگی فراهم می‌آورد. تاریخ پایان آن نیز در شروع آخرین روز تابستان و قبل از سال تحصیلی است.

این رویه برقرار بود تا این‌که پس از 15 سال، در آخرین روز کاری سال 1384 دولت نهم اعلام کرد که بررسی کارشناسانه‌ای مبنی بر این که تغییر ساعت در کشور منجر به صرفه‌جویی در مصرف انرژی در کشور شده باشد، وجود ندارد و بنابراین اعمال ساعت تابستانی را لغو کرد. پس از آن در سال‌های 1385 و ۱۳۸۶ نمایندگان مجلس، طرح‌هایی را در دستور کار خود قرار دادند تا دولت را مکلّف به اعمال ساعت تابستانی در شش‌ماهه اول سال نمایند. در این بین می‌توان به مطالعات انجام شده در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اشاره کرد . مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک نیز بر اساس کار کارشناسی (بر پایه ایجاد فاصلة زمانی مناسب بین طلوع آفتاب و شروع کار روزانه) پیشنهاد کرد که تغییر ساعت رسمی کشور از ابتدای اردیبهشت تا پایان مرداد اعمال شود. سرانجام در 31 مرداد ۱۳۸۶ قانون تغییر ساعت رسمی کشور به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و اعمال ساعت تابستانی به همان وضعیت مصوبه سال1370 برگشت.

مزایا و معایب تغییر ساعت رسمی کشور
پس از اعمال نشدن ساعت تابستانی در سال 1385، موافقان و مخالفان دلایلی را بر تایید یا رد این کار بیان کردند. مهم‌ترین دلیل مخالفان اعمال ساعت تابستانی، تثبیت ساعت و جلوگیری از سردرگمی مردم بود؛ اما موافقان نیز دلایلی دارند که از این بین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کاهش مصرف برق و جابه‌جایی پیک مصرف. البته مخالفان اعتقاد داشته‌اند که در طول 15 سال اعمال تغییر ساعت، این کار تاثیری در مصرف برق نداشته است.
• تنظیم اوقات خواب و استراحت و تاثیر آن در تولید ناخالص ملی
• تقلیل ساعات بی‌مصرف بین اذان صبح و ساعت شروع کار: در صورت تغییر ندادن ساعت رسمی در نیمه اول سال، فاصله بین اذان صبح و شروع ساعت کاری به چند ساعت خواهد رسید. به عنوان مثال برای شهر تهران زمان اذان صبح در اواخر خرداد ساعت 3 بامداد خواهد بود. این وضع در شهرهای شرقی مانند سرخس بدتر است و زمان اذان صبح (بدون اعمال ساعت تابستانی) 2:18 بامداد است.

* کارشناس ارشد مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران