مقدمه

منابع طبيعي و خداداي موجود در هر كشوري ثروت ملي آن محسوب مي شود.وجود كوهها، رودخانه ها، كويرها، نمكزارها، جنگلها، دريا، حيات وحش، آثار تاريخي و حتي فرهنگ ها و موسيقي و آسمان تاريك، منابع نفت و گاز و .... جزيي از اين ثروت محسوب مي شود.برخي از اين منابع تجديدپذير و برخي تجديد ناپذيرند. منابعي همچون جنگل ها، كويرها، حيات وحش و آثار تاريخي و آسمان تاريك در صورت تخريب آن احياي دوباره يا بسيار مشكل و زمان بر است و يا غير ممكن است.

انقراض يك گونه جانوري و يا گياهي وهمچنين تخريب آثار تاريخي غيرقابل جبران است. متاسفانه در ايران اهميت چنداني به مقوله منابع طبيعي داده نمي شود. اهميت يك معدن كلسيت ويا جاده اي بي اهميت بيشتر از عرصه هاي طبيعي و كمياب است. ايران از لحاظ تنوع زيستي مقام سوم را در دنيا دارد و جزء6نقطه تاريك از منظر نجومي است. متاسفانه در سال هاي اخير تخريب عرصه هاي طبيعي شدت يافته است به گونه اي كه جبران اين خسارات بسيار مشكل شده و يا غير ممكن است. عبور اتوبان از دو منطقه بي نظير پارك ملي گلستان و قمشلو ضربه سنگيني به حيات وحش وارد كرده است. اين جاده ها به غير از تخريب طبيعت-باعث برخورد خودروهاي عبوري با وحوش مي شود و مسير ورود شكارچيان را هموار مي كند.

مشابه همين جاده ها را مي توان در پارك ملي سرخه حصار-موته-كلاه قاضي-كالمند-جهان نما-البرز مركزي و...اتفاق افتاده است.

مناطق بسيار غني از حيوانات كمياب همچون عباس آباد نايين وكلاه قاضي و يا درانجير به خاطر فعاليت چند معدن در حال تخريب اند. انجارهاي معدن ،فعاليتهاي دستگاههاي برش سنگ، تردد كاميون هاي معدن و حضور معدنچيان باعث متواري شدن وحوش از مناطق امن به حواشي نا امن مي شود. با وجود اين تخريب گسترده عرصه هاي طبيعي در ايران،يك منطقه هنوز سالم و بكر باقي مانده است . :اين منطقه همان پناهگاه حيات وحش نايبندان طبس به همراه كوير شرقي بهاباد است.بهاباد شهري باستاني در 200كيلومتري شرق شهر يزد واقع شده است. شرح تخصصي اين مناطق در اين قسمت آورده خواهد شد.

1- منطقه كوير بهاباد و پناهگاه حيات وحش نايبندان از منظر نجومي:

منجمان براي رصد ستارگان بايد از شهرها فاصله بگيرند و در آسمان تاريك و پر ستاره به مطالعه بپردازند.علت كم ستاره بودن آسمان شهرها، پديده ايست كه آلودگي نوري نام دارد. لامپهاي موجود در معابر و خيابآن ها حداقل 20الي50درصد نور خود را به علت طراحي نامناسب و اشتباه به آسمان مي فرستند. وقتي تعداد لامپهاي يك منطقه بيش از 10عدد فراتر رود ،آن قسمت از نورهايي كه به آسمان مي رود ،باعث روشن شدن زمينه آسمان مي شود و ستارگان كم نور را محو مي كنند. هرچه يك شهر بزرگتر و تعداد لامپ هاي آن بيشتر باشد،آسمان روشن تر است.متاسفانه به دليل اينكه آلودگي نوري تا ارتفاع زيادي در جو بالا مي رود،بنابراين اثر آلودگي نوري را مي توان تا كيلومترها مشاهده كرد.مثلا شهر اصفهان تا فاصله 180كيلومتري آلودگي نوري اش ديده مي شود ونور تهران را تا فاصله 250كيلومتري مي توان ديد.

آسمان کاملا بکر و تاریک در دنیا بسیار سخت پیدا می شود. هنوز در برخی از مناطق ایران آسمان کاملا تاریک پیدا می شود. یکی از نقاط کویر بهاباد و نایبندان است. از منظر نجومی منطقه نایبندان و بهاباد در مقیاس بورتل (مقیاسی جهت سنجش تاریکی ) دارای رتبه می باشد. در برخی نقاط این کویر هیچ گونه آلودگی نوری وجود ندارد. نور گگن شاین در این منطقه به وضوح دیده می شود و حتی در برخی اوقات سیارات مشتری و زهره که همانند ستاره ای پرفروغ دیده می شود ،به علت تاریکی محیط بر روی زمین سایه ایجاد می کنند. دسترسی به چنین مناطقی بسیار دشوار است ولی موقعیت این کویر ممتاز می باشد.متاسفانه دو خطر جدی آسمان منطقه را تهدید می کند:

1-گسترش دو شهر بهاباد و طبس و افزایش لامپ های متداول و غیر استاندارد در آن ها که افزایش آلودگی نوری و نابودی آسمان را به دنبال دارد. در کشورهایی همچون ایالت متحده و ایتالیا مناطقی را برای منجمان تحت حفاظت قرار داده اند و با تصویب قوانینی از این مناطق برای نسل های آینده محافظت می کنند.

2-اکتشاف و بهره برداری از معادن در منطقه و تخریب خاک، باعث بالارفتن غبار در آسمان شده و شفافیت آن را می کاهد.اگر معادن فعال شوند راه جبران این خسارت تا حدودی غیر ممکن است.

در سراسر قاره اروپا هیچ منطقه ای مشابه بهاباد وجود ندارد. بنابراین با کمی تبلیغ می توان منجمان اروپایی را به ایران جذب کرد. در خاورمیانه کشورهای ایران، عربستان، افغانستان و کمی پاکستان آسمان تاریک دارند. به خاطر وجود زیرساخت های خوب موجود در ایران و امنیت مناسب و فرهنگ بالای ایران،کشورمان نسبت به بقیه در جایگاه مناسبی قرار دارد. ورود گردشگران و منجمان خارجی و مهمتر از آن منجمان ایرانی به بهاباد و نایبندان می تواند باعث اشتغال شده و توسعه ای پایدار و بدون تخریب را به دنبال دارد. طبق بررسی سهراب علیدوستی پژوهشگر طرح مکان یابی مکان های تاریک و سرپرست پروژه آلودگی نوری، این کویر بهترین مکان رصدی ایران محسوب می شود. این منطقه کاملا بکر را می توان با حفاظت پایدار به نسل آینده تحویل داد. شهر بهاباد تا فاصله 60کیلومتری و طبس تا فاصله 110کیلومتری آلودگی نوری ایجاد می کند که لزوم عدم گسترش آلودگی نوری را می رساند.

2-از منظر طبیعت گردی:

دو شهر تاریخی طبس و بهاباد و کویرهای اطراف آن مکان بسیار مناسبی برای جذب گردشگر و کویرنوردان داخلی و خارجی است که مورد بررسی قرار می گیرد.

از لحاظ مورفولو ژیکی این کویر خصوصا در شرق و غرب بسیار متنوع است.

در شرق کویر نایبند، کوه مرتفع 3002 متری نایبند قرار دارد و کمی آن طرفتر یکی از گرمتر و خشکترین کویرهای دنیا یعنی لوت قرار گرفته است همچنین در غرب نایبند پدیده هایی همچو زمین های پلاگون، نمکزارها، تپه های ماسه ای و تپه ماهورها قرار دارد. این کویر همانی است که سون هدین یکصد سال قبل مسیر طبس تا بهاباد را با شتر پیموده است.

سیمای منطقه با آنچه امروزه مشاهده می شود تفاوت چشمگیری کرده است. این تفاوت نشانه نابودی تدریجی منطقه است. این کویر که تاکنون پای جاده ها و تا حدودی معدن و صنعت به ان باز نشده بوده ولی به زودی جادهی بهاباد-دربند و معادن زغالسنگ را خواهد دید. پدیده های کمیاب زمین شناسی و کانی هایی همچون سیلویت، هالیت، کلسیت، فلوئورین، مالاکیت، ژیپس و ... آن ار به مکانی جهت کار صحرایی زمین شناسان تبدیل کرده است. این منطقه در صورت مطالعه پتانسیل تبدیل به ژئوپارک را نیز دارد. بسیاری از سنگ های منطقه مدت زمان چند صد میلیون سال فشار و دما را متحمل شده اند ولی می تواند با یک معدن در طی چند سال به کلی نابود شود. تورهای کویرنوردی و همچنین بازدید گروههای زمین شناسی نیز می تواند باعث اشتغال زایی شود.

2- از منظر حیات وحش:

پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس و کویرشرقی بهاباد یکی از بهترین زیستگاههای کویری وحوش محسوب می شود. نایبندان طبس و کویر بهاباد به علت نبود جاده، معادن، دامداران بکر مانده و دسترسی شکارچیان به وحوش رابسیار مشکل کرده است. این پناهگاه به طور مطلق بکرترین منطقه تحت حفاظت محیط زیست ایران است. در نایبندان کویر شرقی بهاباد حیواناتی همچون:یوز پلنگ، قوچ و میش، جبیر، بزکوهی در ارتفاعات: گربه شنی، شاه روباه،روباه معمولی، پرندگان شکاری همچون عقاب، بالابان، کرکس، جغد، هوبره، زاغ بور و در مناطق کوهستانی صعب العبور، پلنگ را می توان مشاهده کرد.

این مناطق یکی از بهترین زیستگاه های یوزپلنگ ایرانی محسوب می شود.

در حال حاضر بالاترین آمار مشاهده مربوط به این حیوان در همین کویر به ثبت رسیده است. همچنین این کویر یکی از بهترین نقاط در کشور برای مطالعه و مشاهده کفتار محسوب می شود. در حاشیه کویر و جایی که آب وجود دارد گیاهان کویری مشاهده می شود که برخی از آن ها ارزش دارویی دارند.

پناهگاه حیات وحش نایبندان از شرق با جاده راور-طبس و از شمال با جاده اردکان طبس و از جنوب با کوهبنان و از شرق با کویر بهاباد محدود می شود.

متاسفانه جاده ای نه چندان استراتژیک که بهاباد را به دربند راور متصل می کند، در آینده برای مهاجرت وجوش می تواند مشکل آفرین باشد.

عملیات ساخت این جاده ها آغاز شده و تا چند سال آینده تکمیل می شود. عبور جاده ها از مناطق تحت حفاظت باعث آزادی عمل و ورود شکارچیان به عمق این مناطق نیز می شود.

این امر ار میتوان در پارک ملی گلستان، عباس آباد نائین، موته، البرز مرکزی، بمو و... مشاهده کرد یکی از مهمترین خطرات بالقوه و بالفعل نایبندان و بهاباد اکتشاف و بهره برداری از معادن منطقه است کویر بهاباد و نایبندان به خاطر نبود جاده و معادن، بسیار بکر مانده و راه ورود شکارچیان را به صورت طبیعی بسته است. در صورت بهره برداری از معادن عمق کویر و با ورود دستگاه های معدن کاری و انفجارات باعث متواری شدن وحوش از مناطق امن به حاشیه ها شده و شکار می شوند.

همچنین احداث جاده برای معدن راه نفوذ شکارچیان به منطقه بار می شود و تنها منطقه کاملا بکر ایران را نابود می کند.

سود چند ساله معدن در مقابل تخریب طبیعتی که هزاران سال در تکامل بوده است ارزش چندانی ندارد.

متاسفانه مناطق طبیعی ایران به خاطر وجود چند معدن و یا جاده رو به تخریب رفته است.پناهگاه حیات وحش نایبندان هنوز کاملا بکر است و می توان جلوی تخریب آن را گرفت. می توان به جای معدن با توسعه گردشگری داخلی و خارجی و معرفی پتانسیل های بسیار بالای آن در سطح ایران و جهان نیز اشتغال زایی و توسعه پایدار ایجاد کرد.

این مناط میراثی گرانبها بوده که بایستی آن را به نسل آینده تحویل داد و از حیات وحش و آسمان تاریکش محافظت نمود.بر این اساس به زودی طوماری از امضاهای منجمان و طبیعت دوستان جمع آوری می شود و برای فرمانداری یزد و بهاباد و سازمان های محیط زیست و مراکز نجوم ارسال می گردد.

ما به حمایت معنوی شما نیازمندیم.

سهراب علیدوستی

مدیر پروژه آلودگی نوری اصفهان