احسان سنایی
مرکز فضایی ناسا* - پس از ۱۶ سال فعالیت مستمر علمی، "کاوشگر زمانسنجی پرتو ایکس رُسی" (RXTE)، وابسته به سازمان فضایی
آمریکا (ناسا)، آخرین رصد خود را به ثمر رساند. این ماهواره در طول مدتزمان فعالیتاش، چشماندازهای بینظیری از نواحی خشن کیهان، مثل محیط گرداگرد کوتولههای سفید (که بقایای بعد از مرگ ستارهای مثل خورشید هستند)، ستارههای نوترونی و سیاهچالهها را تهیه کرده بود.
RXTE، دادههای مربوط به آخرین رصد علمی خود را در چهارم ژانویه سال جاری به زمین مخابره کرد و تکنیسینهای پایگاه گادرد ناسا هم بعد از انجام آزمونهای لازم، ماهواره را در پنجم ژانویه بازنشسته کردند. تلسکوپ رسی، گام از دایره اهداف اصلی خود بسیار فراتر نهاده بود و طی چندین سال، سخاوتمندانه به فعالیتهای علمیاش ادامه میداد.
فعالیتهایی که نتیجهاش انتشار بالغ بر دوهزار و ۲۰۰ مقاله علمی در نشریات معتبر جهانی، ۹۲ رساله دکترا و بیش از هزار هشدار فوری برای ستارهشناسان سرتاسر دنیا بود تا بدون فوت وقت، آن پدیدهای که ماهواره پی به وجودش برده بود را رصد کنند.
تاد استرومایر (Tod Strohmayer)، دانشمند ارشد پروژه RXTE در پایگاه گدارد، میگوید: "دیگر سن و سالی از فضاپیما و تجهیزاتش گذشته بود و بالاخره RXTE در پایان مأموریتش، همه دستوراتمان را عملی کرد و کارهایی بلکه فراتر از آن را هم بهثمر رساند."
بازنشستگی RXTE، پیرو تصمیمهای یک کمیته بازبینی در سال ۲۰۱۰ انجام گرفت. این کمیته، موظف به ارزیابی و اولویتبندی امور وابسته به تمام مأموریتهای اخترفیزیکی فعال ناسا بود. دبورا نپ (Deborah Knapp)، مدیر پروژه RXTE در پایگاه گادرد میگوید: "دو روز منتظر ماندیم ببینیم ابزارآلاتی که خاموش شده بودند، آیا دوباره به کار خواهند افتاد یا نه؛ که چنین اتفاقی نیفتاد."
پیشبینی میشود این ماهواره که وزنی در حدود سههزار و ۱۵۰ کیلوگرم دارد، مابین سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳، بسته به اینکه فعالیت خورشید چگونه تغییر کند (و لذا باعث انبساط، یا انقباض لایههای فوقانی جو زمین شود)، به جو برخورد کند و از میان برود. اخترشناسان به پاس پایان فعالیت علمی طولانی و پربار این مأموریت، برنامه ویژهای را طی دویست و نوزدهمین نشست انجمن اخترشناسی آمریکا (AAS) به تاریخ دهم ژانویه در شهر آستین تگزاس، به این موضوع اختصاص خواهند داد.
RXTE، روزنههای جدیدی را رو به کارکرد ستارههای نوترونی و سیاهچالهها گشود. اخترشناسان به کمک دادههای حاصل از این مأموریت، پی به وجود میدانهای مغناطیسی عظیمی گرداگرد بعضی از ستارههای نوترونی (موسوم به مگنتارها) بردند و موفق به کشف نخستین تپاخترهای تندشونده با دوره تناوب تنها چند میلیثانیه شدند؛ یعنی یک مرحله از تولد تپاخترهای میلیثانیهایِ بازیافتی، که نخستین بار در دهه ۸۰ میلادی پیشبینی شده بود.
این ماهواره همچنین نخستین شواهد عینی از پدیده "کشش چارچوب"، که یکی از پیشبینیهای نظریه نسبیت عام اینشتین است را در اطراف یک سیاهچاله به دست آوردند (برای کسب اطلاع بیشتر از این مفهوم، رجوع کنید به "اینشتین هنوز زنده است").
RXTE، روزنههای جدیدی را رو به کارکرد ستارههای نوترونی و سیاهچالهها گشود. اخترشناسان به کمک دادههای حاصل از این مأموریت، پی به وجود میدانهای مغناطیسی عظیمی گرداگرد بعضی از ستارههای نوترونی (موسوم به مگنتارها) بردند و موفق به کشف نخستین تپاخترهای تندشونده با دوره تناوب تنها چند میلیثانیه شدند.
RXTE، سه ابزار علمی را با خود حمل میکرد که دوتایشان، به نام "شمارشگر تناسبی" (PCA) و "ابزار زمانسنجی از از پرتوهای پرانرژی ایکس" (HEXTE)شناخته میشدند. ابزار PCA را پایگاه گادرد ناسا، با هدف پوشش دادن بخش کمانرژیتر طیف پرتوهای ایکس ساخته بود. HEXTE هم ابزاری متعلق به دانشگاه کالیفرنیا-سندیهگو، برای رصد بخشهای پرانرژیتر طیف بود.
این دو ابزار، دگرگونیهای پدیدآمده در درخشندگی منابع پرتو ایکس آسمان، با دورههای تناوب مختلف از چند میلیثانیه گرفته تا چندین ماه، آنهم در بازه انرژی دوهزار تا ۲۵۰ هزار الکترونولت را تشخیص میداد. برای مقایسه، مثلاً انرژی پرتوهای ایکس تولیدی توسط یک دستگاه رادیولوژی معمولی، در حدود ۶۰ هزار الکترونولت است.
سومین ابزار ماهواره، «نمایشگر تمامآسمان» نامیده میشد و متعلق به مؤسسه فناوری ماساچوست(MIT) بود. این ابزار، در هر مدار حدود ۸۰ درصد از آسمان را رصد میکرد و ستارهشناسان را قادر به تشخیص منابع متغیر و یا غیرقابل پیشبینی، و همچنین ثبت پیشینه تغییرات بلندمدت درخشندگی منابع قوی پرتو ایکس میکرد.
جامعه علمی، با اهدای پنج جایزه برجسته به پژوهشهای RXTE، قدردان کشفیات این ماهواره بودهاند. این جوایز عبارت بودند از چهار جایزه رسی (در سالهای ۱۹۹۹، ۲۰۰۳، ۲۰۰۶ و ۲۰۰۹) از طرف شاخه اخترفیزیک انرژیهای بالا، وابسته به انجمن اخترشناسی آمریکا و نیز جایزه NWO اسپینوزا در سال ۲۰۰۴ (بالاترین جایزه علمی کشور هلند)، از طرف سازمان پژوهشهای علمی هلند.
این ماهواره ابتدا تحت عنوان XTE، در سیام دسامبر ۱۹۹۵ و سوار بر یک موشک دلتا-۲-۷۹۲۰، از پایگاه نیروی هوایی کیپ کاناورال فلوریدا به فضا پرتاب شد. در اوایل سال ۱۹۹۶، به پاسداشت نام برونو رسی (Bruno Rossi)، اخترشناس برجسته MIT و پیشکسوت حوزه فیزیک پلاسما در پژوهشهای فضایی و اخترشناختی پرتو ایکس، که در سال ۱۹۹۳ بدرود حیات گفته بود، به RXTE تغییر نام داد.