پوریا ناظمی: روز دوشنبه هفته گذشته، سازمان فضایی ایران با اعزام میمونی به ارتفاع 120 کیلومتری سطح زمین و بازیابی سالم آن موفق شد به ششمین کشوری لقب بگیرد که به طور مستقل موفق به اعزام موجود زنده به فضا و بازیابی سالم آن شده است. پیش از ایران کشورهای، روسیه، آمریکا، چین، ژاپن و فرانسه موفق به انجام چنین کاری شده بودند.
به طور معمول اعزام موجود زنده به فضا و بازگرداندن آن گامی در راستای توسعه برنامه‌ی فضایی سرنشین‌دار و در نتیجه اعزام انسان به فضا شمرده می‌شود و ایران نیز به طور رسمی اعلام کرده است که برنامه سفر انسان به فراسوی مرزهای فضا را در اولویت دارد.
پیش‌تر سرپرست سازمان فضایی ایران اعلام کرده بود با انجام موفق آزمایش ارسال میمون به فضا، ایران آماده می‌شود تا در مدت 5 تا 8 سال آینده نخستین فضانورد خود را روانه فضا کند و تنها چند روز پس از آزمایش محموله زیستی بود که دکتر ابراهیمی، رییس پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی سازمان فضایی ایران اعلام کرد: «هنوز پروسه انتخاب فضانورد ایرانی برای اعزام به فضا طی سال‌های آینده، انجام نشده؛ اما مطالعات انتخاب فضانورد انجام شده و نقشه راه تعلیم فضانورد، تدوین و مذاکراتی هم با نهادهای مرتبط انجام شده است.»
بدین ترتیب به نظر می‌رسد اگر همه چیز به خوبی پیش برود در طی چند سال آینده فضانوردی به فهرست شغل‌های قابل دستیابی در ایران اضافه خواهد شد. این خبر می‌تواند خبر هیجان‌انگیزی باشد اما نخستین فضانورد ایران چه کسی خواهد بود؟

 

انتخاب فضانورد
انتخاب فضانورد در کشورهای مختلف تابع روش‌ها و استانداردهای ویژه‌ای است. در کشورهایی مانند ایالات متحده که برنامه فضایی سرنشین‌دار آن بسیار گسترده و طولانی است، پس از پایان دوران اولیه اعزام فضانورد به فضا که عمده فضانوردان از بین خلبانان ورزیده انتخاب می‌شدند، دامنه انتخاب فضانورد توسعه بیشتری پیدا کرد. ناسا در حال حاضر علاوه بر افرادی که دارای پیش زمینه خلبانی هستند از بین افراد غیر نظامی نیز برای برنامه فضایی خود ثبت نام می‌کند. این افراد پیش از هرکاری باید ببینند آیا حداقل استانداردهای لازم برای فضانورد شدن را دارند و اگر از این مرحله به سلامت عبور کردند، می‌توانند وارد برنامه طولانی انتخاب فضانورد شوند؛ برنامه‌های که در آن آزمون‌های ذهنی و بدنی و تمرین‌ها و مانورهای مختلفی برگزار می‌شود و در نهایت گروه نهایی فضانوردان انتخاب می‌شوند و تمرینات خود را برای ماموریت‌های متنوع آغاز می‌کنند و صدالبته نباید فراموش کرد که تنها تعدادی از آن‌ها شانس این را پیدا می‌کنند که قدم به فضا بگذارند. 
پیش‌شرط‌های لازم برای افراد غیر نظامی برای ورود به برنامه فضانوردی ناسا از این قرار است.
1- داوطلبان باید دارای حداقل مدرک کارشناسی در یکی از رشته های مهندسی، علوم زیستی، علوم فیزیکی و یا ریاضیات باشند و نتایج آن‌ها در دوره تحصیل مطلوب ارزیابی شود. 
2- کسانی که این مدرک را دارند، باید حداقل 3 سال در حوزه تخصصی خود دارای سابقه کار چشمگیر، موثر و حرفه‌ای باشند. مدارک تحصیلی بالاتر می‌تواند امتیاز اضافی به همراه داشته باشد؛ به طوری که کارشناسی ارشد معادل یک سال و دکترای تخصصی معادل 3 سال تجربه کاری به شمار می‌رود. از سوی دیگر تجربه‌های آموزشی نیز مورد تشویق ناسا قرار دارد و به همین دلیل معلمان را به ثبت‌نام در این دوره‌ها تشویق می‌کنند. 
3- شرکت‌کنندگان باید توانایی طی کردن دوره‌های فشرده آموزشی و آزمایشی را داشته باشند. 
4- وضعیت بدنی و سلامت عمومی داوطلبان هم ملاک است. اگر فشار خون شما در حالت نشسته و ساکن بیش از 140 روی 90 باشد نمی‌توانید در برنامه فضایی ثبت‌نام کنید؛ ضمن این‌که قد شما هم باید بین 157 تا 190 سانتی‌متر باشد.
5- غیر از سلامت عمومی، مساله دید بسیار اهمیت دارد. هر دو چشم داوطلب باید دارای دید کامل باشند. البته ممکن است داوطلب نقص بینایی خود را با کمک اعمال جراحی مانند لیزیک یا PRK برطرف کرده باشد که در این صورت باید حداقل یک سال از مدت عمل گذشته باشد و در این مدت عارضه بینایی نداشته باشد. 
بخشی از این پیش‌نیازها بر مبنای نیازهای موجود به تخصص‌های مختلف در فضا برای انجام آزمایش‌های مختلف و یا مدیریت قطعات مختلف و برخی دیگر بر مبنای محدوده‌های ابزاری اعمال می‌شود. برای مثال بعد از بازنشسته شدن شاتل‌ها و وابسته شدن برنامه سرنشین‌دار آمریکا به سایوزهای روسی، داشتن قد متوسطی که راحت‌تر در صندلی‌های سایوز جای بگیرد در انتخاب فضانوردان اولویت پیدا کرد.

 

ملاک‌های غیرسمی!
اگرچه هیچ جا رسما از ضریب هوشی فضانوردان صحبتی نمی‌شود، اما بخشی از آزمون‌هایی که داوطلبان باید پشت سر بگذارند آزمون‌های ضریب هوشی و البته آزمون‌هایی در خصوص تمرکز، مدیریت بحران و حفظ خونسردی در شرایط خطر است.
برای مثال ضریب هوشی فضانوردان برنامه آپولو بین 130 تا 145 و با متوسط 136 اعلام شده است. از نظر سنی نیز بازه وسیعی از افراد به فضا سفر کرده‌اند. جوان ترین فضانوردان 25 سال سن داشتند و مسن‌ترین آن‌ها، جان گلن نخستین فضا نورد آمریکایی بود که برای بار دوم و در سن 77 سالگی به فضا سفر کرد. 
البته چه در برنامه فضایی آمریکا و چه در سایر کشورها هنوز هم خلبان‌های دارای سابقه پرواز با هواپیماهای جنگی و همین‌طور خلبان‌های آزمایشی هواپیماهای جدید گزینه های مناسب‌تری به شمار می‌روند. این افراد بخشی از تعلیمات اولیه لازم برای فضانوردی را در دوره های خلبانی خود گذرانده‌اند، دارای توان بدنی بالا، توان ذهنی مناسب و سرعت واکنش و تصمیم‌گیری سریع هستند و از طرفی به دلیل تعلیمات نظامی، دارای دیسیپلین و نظم‌پذیری بیشتری به شمار می‌روند.

 

شرایط نخستین فضانورد ایرانی
همه کشورهای دارای برنامه فضایی مستقل (روسیه، آمریکا و چین) نخستین فضانوردان خود را از بین نظامیان با تجربه خلبانی انتخاب کردند و به نظر می‌رسد ایران نیز همین مسیر را حداقل در مراحل اول دنبال کند. البته توجه داشته باشید پیش‌تر لقب اولین ایرانی که به فضا سفر کرده است به خانم انوشه انصاری اختصاص یافته و منظور از اولین فضانورد ایرانی در این مقاله، اولین فضانوردی است که توسط برنامه مستقل فضایی ایران به فضا اعزام خواهد شد.
البته بخش عمده‌ای از مشخصات افرادی که برای پرواز نهایی و کسب عنوان اولین فضانورد ایران انتخاب خواهند شد به پرتابه او بستگی خواهد داشت و عواملی مانند اندازه و ابعاد پرتابه و پیشران می‌تواند بر انتخاب فضا نورد تاثیر بگذارد. به نظر می‌رسد آنچه در پیش روی برنامه فضایی ایران قرار دارد، با سفر زیرمداری آغاز شود و سپس با توسعه پرتابه‌های مناسب به پرواز مداری منجر شود. 
پروازهای زیر مداری پروازهایی هستند که اگرچه خط کارمن (مرز فرضی فضا در ارتفاع 110 کیلومتری سطح زمین) را پشت سر می‌گذارند، اما وارد مدار زمین نمی‌شوند و بعد از چند دقیقه به زمین باز می‌گردند. این همان مسیری است که در آزمایش پرتاب میمون هفته گذشته تجربه شد. در سال‌های اخیر شرکت‌های خصوصی سرمایه‌گذاری فراوانی در این حوزه برای توسعه توریسم فضایی انجام داده‌اند و به نظر می‌رسد شرکت ویرجین‌گالکتیک تا سال آینده عملا این سفرها را به شکل تجاری ارایه دهد. 
با وجود عمومی شدن این سفرها در یکی دو سال آینده حتی اگر هدف اولیه نخستین فضا نورد ایرانی سفری زیر مداری باشد نمی‌توان به افراد عادی اتکا کرد. این آزمایش به هرحال آزمایشی خواهد بود که خطرات زیادی در آن متصور است و دربخشی از ماموریت ممکن است تصمیم‌گیری و انتخاب‌های فضانورد سرنوشت ماموریت را تعیین کند. چنین پروازی قطعا با پرواز مطمئن و تجربه‌شده تجاری متفاوت خواهد بود و به همین دلیل نیاز به فردی دارد که آزمایش‌ها و تمرین‌های متعددی را پشت سر گذاشته باشد قطعا در سفر مداری نیز این آمادگی‌ها برای اولین مراحل بیش از سفر زیر مداری خواهد بود. توانایی ذهنی بالا، توانایی بدنی، تمرین فعالیت و هوشیاری در شرایط فشار بالای ناشی از پرتاب، حفظ خونسردی و سرعت عمل در شرایط بحرانی و در برداشتن حداکثر توانایی بدنی حداقل توانایی‌های اولین فضانوردانی باید باشد که می‌خواهند قدم به فضا بگذارند.