ادعاهای سفر انسان به مریخ در دهه آینده تخیلی است

محمدرضا رضایی / حدود یک ماه از پایان سال 1391 می گذرد، و سال گذشته شاهد رویدادهای مختلفی در عرصه فناوری فضایی جهان بودیم. از این رو در گروه تحریریه خبر تارنمای باشگاه فضایی ایران، درصدد بر آمدیم تا با سیروس برزو، سردبیر مرزهای بیکران ماهنامه آسمان شب درباره تحولات فضایی جهان در سال 91 به گفتگو بنشینیم. این گفتگو را در دو بخش تقدیم حضورتان می کنیم. 

سال 91، آبستن رویدادها و وقایع مختلف و مهم فضایی بود که برخی از آن ها در تاریخ فناوری فضایی جهان، نقاط عطف به حساب می آیند. به عقیده بسیاری از کارشناسان، یکی از این رویدادهای تاریخ ساز، اتصال نخستین ناو تدارکاتی خصوصی جهان (دراگون) به ایستگاه فضایی بین المللی بود؛ به نظر شما چرا این اتفاق را باید یک نقطه عطف بدانیم؟

من این اتفاق را نقطه عطف نمی دانم. باید توجه داشت که تعریف بخش خصوصی در ایران و آمریکا متفاوت است.  فراموش نکنید در آمریکا سازمان های مختلفی به عنوان بخش خصوصی، حساس ترین کار ها، حتی امور امنیتی را بر عهده دارند. نمونه ای از این موسسات، تشکیلاتی است که در عراق و افغانستان کار بازجویی از افراد مشکوک را بر عهده دارند. در مورد فعالیت های فضایی نیز ورود بخش خصوصی به سال های دهه 1960 بر می گردد که نخستین ماهواره مخابراتی توسط یک شرکت غیردولتی به فضا پرتاب شد. شما می دانید که در آمریکا تنها مدیریت تشکیلات فضایی دولتی بوده است و قطعه قطعه سامانه های فضایی از نخستین سال های آغاز عصر فضانوردی توسط شرکت های خصوصی ساخته می شد. البته چه آن دوران و چه الان که دراگون وارد میدان شده، تمامی اختیارات در دست سازمان های دولتی بویژه نظامی است و بطور مثال شرکت سازنده دراگون اجازه نخواهد داشت این ناو را بدون اجازه دولت در اختیار موسسه، شرکت یا کشور دیگری بگذارد. با واگذاری کار هایی همچون ساخت دراگون به بخش خصوصی دولت آمریکا در حقیقت تا حدود زیادی دردسر خود را کم کرده است. با توجه به این تاریخچه، به نظر من پرتاب دراگون تنها یک قدم دیگر از جانب به اصطلاح بخش خصوصی در فعالیت های فضایی بشمار می رود.

در پرواز اخیر دراگون به فضا، مشکلاتی که در سامانه پیشرانش آن رخ داد، موجب شد این ماموریت تا آستانه شکست پیش برود. در صورتی که این ماموریت شکست می خورد، چه تاثیراتی بر ادامه حضور بخش خصوصی در صنایع فضایی  می گذاشت؟

تاثیر مهمی نمی گذاشت. شکست در عملیات فضایی امر تازه ای نیست. با نگاهی هرچند گذرا به تاریخ فضانوردی می بینیم که چه شوروی سابق ( و روسیه فعلی) و چه در آمریکا که پیشتازان فعالیت های فضایی بوده اند و دیگر کشور ها، شکست های متعددی در کارنامه دارند. اما این ناکامی ها مانع تداوم کار آنها نشده است. البته بعد از هر شکستی طبیعی است که توقفی کوتاه داشته اند تا دلیل ناکامی کشف شود و آن را برطرف کنند. در مورد دراگون هم مسلما هئیت های کارشناسی تشکیل شده و علت مشکل را پیدا خواهند کرد. بروز مشکل در چنین فعالیت هایی امری طبیعی است. مهم آن است که پنهانکاری و سهل انگاری نشود.

اتصال ناو کیهانی دراگون به ایستگاه فضایی بین المللی از خبرسازترین رویدادهای فضایی در سال 91 بود

شما سال ها از نزدیک با فضانوردان و افرادی که به طور مستقیم در صنایع فضایی روسیه مشغول به کار بودند، ارتباط داشتید. واکنش روس ها به فعالیت های گسترده بخش خصوصی آمریکا در ایستگاه فضایی بین المللی چیست؟

کلیه فعالیت هایی که در ایستگاه فضایی بین المللی انجام می شود تحت قرارداد های مشخصی صورت می گیرد که طرفین از قبل پیش بینی کرده اند. در موارد پیش بینی نشده نیز تا موافقت طرف مقابل به دست نیاید انجام آن کار غیر ممکن است. طرف حساب سازمان فضایی روسیه ، ناسا است و مسئولیت کار را این سازمان بر عهده دارد.  نکته ای که در حال حاضر فضانوردان و کارشناسان روسی را ناراحت می کند نه فعالیت های بخش خصوصی آمریکا در ایستگاه فضایی بین المللی، بلکه عدم سرعت لازم برای ساخت ناو سرنشینداری است که بتواند جانشین سایوز شود. این افراد می گویند باید روسیه توجه بیشتری به ساخت ناو بعدی داشته باشد تا از آمریکا عقب نیفتد. گروهی هم معتقدند ناو سایوز علیرغم آن که عمری طولانی دارد، مرتبا بازسازی و به روز شده است ضمن آن که طی این دوران طولانی خدمت، توانایی های عالی از خود نشان داده و دارای ترکیبی است که ساخت نمونه ای بهتر از آن با توانایی های بیشتر وجود ندارد.

چینی ها در سال گذشته موفق شدند نخستین گروه از کیهان نوردان خود را در آزمایشگاه مداری تیانگون 1، اسکان دهند. چین چه اهدافی را از پرتاب این ایستگاه فضایی دنبال می کند؟ و تا چه حد توانسته به این اهداف برسد؟

چین بسیار حساب شده در سال های اخیر در زمینه فضانوردی گام های موفقی برداشته است. این کشور تقریبا مسیری را که شوروی پیمود در پیش رو دارد. البته با این تفاوت که حضور زنان در جمع سرنشینان ناو های شنژو پر رنگتر از سایوز است. قدم های بعدی چین استقرار پایگاهی چند منظوره مانند مجتمع مداری در مدار زمین خواهد بود. گرچه سوراخ غربال سانسور اطلاع رسانی چینی ها کمی از شوروی سابق باز تر است اما باز هم تمامی حقایق و اطلاعات را منتشر نمی کنند. بطور مثال آنها در جریان راهپیمایی فضایی موفق نبوده اند اما خبرش را منتشر نکردند. اما آنچه مسلم است این کشور با عزمی راسخ، مدیریتی توانمد و برنامه ای حساب شده، روز به روز فاصله خود و دو ابرقدرت فضایی را کمتر و کمتر می کند و دیر نیست زمانی که همتراز با آنها نه فقط در مدار زمین بلکه فراتر از آن خوانمایی کند.

چین در سال 91، نخستین فضانورد زن خود را به فضا پرتاب کرد

با وجود آن که در پروژه ایستگاه فضایی بین المللی 16 کشور جهان علی الخصوص دو رقیب سنتی (آمریکا و روسیه) حضور دارند، چرا چین با توجه به توانایی ها و پتانسیل هایی که داشت، به جمع این کشورها نپیوست و به طور مستقل عمل کرد؟

همانطور که می دانید سامانه های ایستگاه فضایی بین المللی و چگونگی مشارکت اعضا از قبل مشخص و معین شده بود. چین در برنامه پیش بینی شده نقشی نداشت. ضمن این که آمریکا علاقه ای به حضور چینی ها در این مجتمع ندارد. دلیلی هم برای چنین مشارکتی نمی بینند چون گرچه چین توانایی های مناسبی دارد اما شرکای ایستگاه (بویژه آمریکا و روسیه) از پتانسیل بالاتری برخوردارند و خود را محتاج سامانه های کپی شده چین نمی بینند به همین دلیل ضرورتی بر شریک کردن چین نمی بینند اما به تصور من این دیوار کشی چندان طولانی نخواهد بود و حداکثر تا آغاز دهه بعدی، آنها مجبور به همکاری با چین خواهند شد.

حال کمی از ایستگاه فضایی بین المللی فراتر برویم. یکی از مباحثی که در سال گذشته تب و تاب بالایی به خود گرفت، بحث سفر انسان به مریخ بود. در سال 91 چند شرکت خصوصی اعلام کردند طرح هایی را برای سفر انسان به مریخ دنبال می کنند؛ از سفر یک طرفه به این سیاره گرفته تا سفری رفت و برگشت به مدار آن. نکته ای که در این میان بیشتر خودنمایی می کند، تاریخ هایی است که این شرکت ها برای این سفرها اعلام می کنند که در آینده بسیار نزدیک مثلاً 10 تا 15 سال آینده است. آیا این ها صرفاً یک ادعا هستند و یا واقعاً عملی می شوند؟

اگر به سابقه فعالیت های فضایی نگاهی بیندازید می بینید که طی دهه های گذشته طرح و برنامه های مختلفی مطرح شده که شاید یک دهم آنها هم جامه عمل نپوشانده است از قراردادن شهرک هایی در مدار زمین گرفته تا پایگاه های مسکونی در ماه و غیره. حتی برنامه هایی که عملی هم شده اند بار ها و بار ها تغییر شکل و ماهیت داده اند. در اواخر دهه 1960 که سفر به ماه قطعی شده بود در آمریکا بعضی بنگاه ها، اقدام به پخش آگهی برای فروش زمین های ماه کردند! اما مسیر توسعه دانش فضایی بیش از جنجال های شرکت های تبلیغاتی و بازرگانی، بر پیشرفت فناوری تکیه دارد. شرکت های خصوصی هنوز نتوانسته اند گام مهمی در پرواز های سرنشیندار مداری علاقمندان بردارند و بجز چند مورد آزمایشی، حتی برای پرواز های غیرمداری نیز برنامه مدونی ندارند. با توجه به این دلایل ، چنانچه تحولی غیرمنتظره در  فناوری فضایی پیش نیاید، به نظر من اینگونه ادعا ها بیشتر تخیلی است تا گام های واقعی.

برخی از شرکت های فضایی خصوصی ادعا می کنند تا دهه آینده انسان به مریخ می فرستند.

سازمان فضایی اروپا دیگر به یک بازیگر کلیدی در برنامه های فضایی جهان تبدیل شده است. یکی از برنامه های فضایی مهمی که در این سازمان دنبال می شود، سامانه موقعیت یاب جهانی اروپا موسوم به گالیله است. در سال گذشته نخستین ماهواره های عملیاتی این سامانه با موفقیت به فضا پرتاب شدند. نکته ای که در پرتاب این ماهواره حائز اهمیت بود، استفاده از پرتابگر روسی سایوز در پایگاه فضایی اروپایی ها در آمریکای جنوبی بود. چه شد که اروپایی ها به فکر خرید امتیاز این سامانه پرتابی از روسیه افتادند؟

فرانسه از دهه 1960 با روس ها همکاری های زیادی در زمینه فضایی داشته است و شاید بتوان گفت تنها کشور غربی بود که با شوروی سابق در برخی فناوری های فضایی تبادل داشت و سامانه های آن در سفینه های روسی بکار گرفته شد. فرانسه همچنین نخستین کشوری بود که شهروندش را با ناوی روسی به فضا فرستاد. در حقیقت این فرانسه است که تحت نام سازمان فضایی اروپا موشک سایوز را بکار گرفته است. فراموش نکنید که سایوز یکی از مطمئن ترین موشک های جهان بشمار می رود که تعداد پرتاب های ناموفق آن بسیار کم است. در کنار این اطمینان بیشتر، ارزانتر بودن این سامانه پرتابی نسبت به انواع مشابه است.

نمایی از پرتاب موشک فضایی سایوز از پایگاه فضایی گویان در آمریکای جنوبی

اما به ایران خودمان برگردیم. نخستین میمون فضانورد ایرانی به فضا پرتاب شد. این ماموریت چه اهمیتی در برنامه های فضایی ایران داشته است؟

به نظر من ایران قبلا گام های بزرگتری را با پرتاب و استقرار ماهواره در مدار زمین برداشته بود و اطلاعات منتشر شده، نشانگر دستاورد فوق العاده نبود. گرچه بعضی از مسئولان این برنامه تلاش کردند با بیان برخی کلی گویی ها، کار را گام مهمی در پرواز انسان به فضا نشان دهند اما بررسی تاریخ فضانوردی نشان می دهد که اصولا پرتاب هایی از این دست که تقریبا بیش از 65 سال از عمرش می گذرد صرفا کسب اطلاعات بسیار ابتدایی در مورد اثرات بیوزنی کوتاه مدت بر روی دستگاه های بدنی موجود زنده بوده است. تکرار این تجربیات مثل اختراع دومرتبه دوچرخه است.

ولی برای سفر انسان به فضا، کارشناسان ما نیاز به تجربه های عملی دارند...

کاملا درست است. اما برای سفر به فضا به دست آوردن سطح پیشرفته تری از تجربه عملی نیاز است. دانش بشر در مورد مشکلات سفر به فضا در 60-70 سال پیش بسیار اندک و کارشناسان از دادن پاسخ به ابتدایی ترین سوال ها درمانده بودند. اما به لطف تجربه اندوزی 60 سال اخیر دیگر پرتاب هایی از این دست منسوخ شده است چون اصولا اطلاعات به دست آمده از این نوع پرتاب ها نمی تواند در سفر انسان به فضا کمک موثری باشد .

شایعاتی که درباره انجام این ماموریت در رسانه های منتشر شد، عملاً حاشیه را از متن پررنگ تر کرد. مانند آن که میمونی که به فضا رفته دارای خال بوده است و آن چه که برگشته، عاری از هرگونه خال بوده است! نظر شما در این باره چیست؟

دست اندرکاران این طرح اگر صادقانه اخبار عدم موفقیت اقدام قبلی را در اختیار رسانه ها می گذاشتند، موفقیت اخیر هم زیر سوال نمی رفت. عکس میمون خال دار مربوط به یک اقدام دیگر بود که احتمالا به دلیل بی توجهی مسئول مربوطه، به جای عکس میمون اخیر در اختیار رسانه ها قرار گرفت و جنجال آفرین شد و اصل موفقیت فعلی را هم زیر سوال برد.

تفاوت عکس های منتشر شده از میمون فضانورد ایرانی بسیار خبرساز شد

به نظر شما چرا معمولاً پیرامون پیشرفت های فضایی ایران، بازار شایعات داغ است؟ و یا به عبارت بهتر چرا برخی از رسانه ها و مردم به این پیشرفت ها به دیده تردید نگاه می کنند؟

هر جا که خبر رسانی از شفافیت لازم برخوردار نباشد، شایعات اوج می گیرد. شما اگر نگاه کنید به اخبار مربوط به پرتاب ماهواره امید می بینید که حتی مخالفان هم نتوانستند این موفقیت بزرگ را با شایعات بپوشانند. راه جلوگیری از پخش اطلاعات نادرست و شایعات بسیار ساده است: داشتن صداقت و نهراسیدن از بیان مشکلات و شکست ها. همانطور که در آغاز مصاحبه گفتم کشور هایی مثل شوروی و آمریکا کرارا در اقدامات فضایی شکست خورده و می خورند پس دلیلی ندارد ما هم مسلما با ناکامی هایی در این راه مواجه می شویم . نباید مشکلات از دید مردم پنهان شود زیرا اینگونه خبر ها بالاخره به جامعه منتقل می شود و زمینه یک کلاغ و چهل کلاغ باعث شاخ و برگ یافتن خبر شده و شایعات را در جامعه پراکنده می کند.

برخی مسئولان در مصاحبه ها وعده 5-6 ساله را برای پرواز مداری نخستین فضانورد با ناو وطنی را می دهند...

در گفته این مسئولان تضاد هایی دیده می شود بطور مثال وعده می دهند تا پرواز مداری نخستین فضانورد با ناو  ایران  5-6 سال فاصله است در حالی که برای آماده سازی امکانات جهت پرتاب زیرمداری میمونی از نژاد رزوس که تقریبا وزنی در حدود 4 کیلوگرم دارد با یک موشک ژئوفیزیک بیش از سه سال وقت صرف کردند، چطور می توانند امکان سفر انسان با سفینه ای که حداقل باید 3 هزار کیلوگرم را دارد ظرف 4 سال فراهم آورند؟ درست است که ما در پرتاب ماهواره ها که عمل به راستی کار بزرگ و شگفت انگیزی بشمار می رود موفق بوده ایم اما برای پرتاب انسان به فضا به تجربه و امکانات بسیار بالایی نیاز است با توجه به دلایل مختلف از جمله این که کشور ما اینک در محاصره علمی، فنی و اقتصادی همه جانبه ای قرار دارد، فراهم آوردن این امکانات ظرف 4-5 سال میسر نیست . لذا این نوع وعده های غیرواقعی ، در مرحله اول توقع های مردم را بالا برده و در مرحله بعد یعنی عملی نشدن در زمان پیش بینی شده، باعث بدبینی می شود. این دوستان بهتر است در خبر رسانی از بازی با کلمات خودداری کنند. با مردم صادقانه مشکلات و مسایل را درمیان بگذارند، از ذکر مشکلات و عدم موفقیت ها هراس نداشته باشند. فراموش نکنند که کشور هایی مثل آمریکا و شوروی با آن همه امکانات بار ها و بار ها در تجربه اندوزی ها طعم شکست را چشیده اند. نمونه دیگر این وعده ها، صحبتی بود که یکی از مسئولان پژوهشگاه هوا-فضا در نوروز امسال با یکی از شبکه های تلویزیونی داشت. ایشان در این مصاحبه گفت امسال قرار است از داوطلبان ایرانی سفر به فضا ثبت نام کنند و نخستین نامزد ها انتخاب شوند! باید از ایشان سوال کرد در حالی که شما هنوز در ابتدایی ترین مرحله کار هستید و نخستین پرواز زیر مداری 20 دقیقه یک میمون را آن هم پس از چند تلاش نه چندان موفق تجربه می کنید چگونه می خواهید فضانورد انتخاب کنید؟ با کدام متخصصین پزشکی فضایی و با کدام سیستم های فنی؟ بر فرض هم انتخاب کردید در کجا این افراد باید آموزش ببینند؟ آیا امکانات آموزشی لازم را فراهم کرده اید؟ کدام استادان ؟ کدام سیستم و دستگاه ها؟ متاسفانه برخی از این دوستان یا مردم را بکلی ناآگاه تصور می کنند یاچنان در لاک خیالات خود فرو رفته اند که با حقیقت فاصله بسیار دارند. یکی از آقایان در مصاحبه ای ، دست اندرکاران همین پروژه پرتاب میمون را با سرگئی کارالیف و ورنر فون براون یکی دانسته است !! احتمالا با تکیه بر همین تخیلات امکانات ابتدایی پژوهشگاه را معادل تجهیزات شهرک ستاره ای و یا مرکز فضایی جانسون می بیند!

شاید منظور ایشان استفاده از امکانات آموزشی کشور های دیگر برای آموزش داوطلبان باشد؟

وقتی آقایان مدعی هستند کشور های صاحب فناوری های لازم برای سفر انسان به فضا حاضر نیستند تجربه هایی کهنه ای مثل پرتاب های غیرمداری 60-50 سال پیش خود را در اختیار ما بگذارند و به قول خودشان برای چنین پرتابی 3 میلیارد تومان هزینه می کنند، چطور به ما در آموزش فضانوردان کمک خواهند کرد؟ یا آن ادعا صحت ندارد و یا این یکی.

به هر حال فضانوردی علمی است ضروری که باید ما در آن به توانایی برسیم و کنار گذاشتن آن در جهان امروز به معنای عقب ماندگی در تمامی مظاهر علمی و صنعتی. پس ایران هم نمی تواند به آن بی توجه باشد.

بدون شک، شما می دانید که بیش از نیمی از عمر من صرف ترویج این علم شده است و مسلم بدانید بیش از بسیاری از این دوستان مشتاق آن هستم که روزی شاهد پرتاب نخستین ناو سرنشیندار کشورم باشم . روزی که خبر پرتاب ماهواره امید را شنیدم در پوست نمی گنجیدم زیرا بخوبی می دانم که قرار دادن یک ماهواره در مدار زمین یعنی دسترسی به سطح بالایی از فناوری. اما صحبت من با این آقایان که به عنوان سخنگو و مسئول موسسات و ارگان های فضایی در رسانه های همگانی ظاهر می شوند این است که به جای دادن وعده های عملی نشدنی، واقعیت ها را با مردم در میان بگذارند.  آنها گام های مهمی مانند در مدار قراردان ماهواره ها را برداشته اند که افتخار بزرگی برای مردم ماست. نیازی نیست با دادن اینگونه وعده ها روحیه مردم را بالا برد. هر ایرانی که درکی هرچند اندک از فناوری فضایی داشته باشد امروز به دستاورد هایی همچون ماهواره امید افتخار می کند

برای رسیدن به آن روزی که شما به عنوان آرزویتان مطرح می کنید یعنی پرتاب یک سفینه سرنشیندار از کشورمان چه گام هایی لازم است برداشته شود؟

مهمتر از همه عزم ملی لازم است. این که ملت ما بپذیرند فناوری فضایی یعنی سازندگی ایران فردا. این وظیفه رسانه های گروهی است که با و نشان دادن دلایل نیاز به این صنعت و دانش مربوط به آن، احساس نیاز را در مردم بوجود آورند. آنها نباید منتظر سخنرانی و مصاحبه های مسئولان دولتی بمانند. وظیفه نشریات علمی است که با احساس مسئولیت ملی در ترویج علم بکوشند هرچند مسئولان دولتی به آنها بی مهری و بی توجهی کنند. نباید منتظر گوشه چشم آنها بمانند وظیفه آنها به عنوان عوامل رسانه ای، روشن کردن راه و ایجاد علاقه در مردم و در نتیجه هموار کردن ایجاد فضای لازم در مردم جهت قبول هزینه های مناسب برای فناوری فضایی است. البته وظیفه مسئولان هم فراهم آوردن امکانات و دانش لازم ، برنامه ای تصویب شده با بودجه ای مناسب، مدیریتی توانمند و ثابت را برای توسعه فناوری فضایی خواهد بود.

و اما موضوع آخر گفتگوی ما به غروب دو اسطوره تاریخ فضانوردی آمریکا و جهان، نیل آرمسترانگ و سالی راید در سال 91 اختصاص دارد. کمی درباره مرگ این دو پیشتاز فضایی توضیح دهید.

البته قراردادن آرمسترانگ در کنار سالی راید را عادلانه نمی دانم. راید صرفا به دلیل این که نخستین زن فضانورد آمریکایی است اسطوره بشمار نمی رود. او هم یک فضانورد بود مثل دهها فضانورد دیگر اما آرمسترانگ واقعا در تاریخ فضانوردی نقش مهمی داشت. نگاهی به فعالیت های او در زمینه فضانوردی نشان می دهد که انسان شجاعی بود و با روحیه ای قوی کارش را انجام می داد و همین توانایی او باعث انتخابش برای ماموریت دشوار سفر به ماه بود. اما در مورد مرگ او، سالی راید و یا هر کس دیگر ، این هم گامی است در مسیری که انسان ها باید بپیمایند و بقول قدیمی ها مرگ حق است. البته خانم راید جوانتر از آرمسترانگ بود.

نیل آرمسترانگ در سن 81 سالگی بر اثر عوارض ناشی از عمل بای پس قلب درگذشت

و در پایان اگر موضوع و بحث خاصی مدنظر شماست، بفرمایید.

همانطور که قبلا هم گفتم من بیش از نیمی از عمرم صرف ترویج فضانوردی در ایران کرده ام. اگر انتقادی می کنم از سوز دل است. از مسئولان و دست اندکاران امور فضایی خواهش می کنم  صادقانه مردم را در جریان کار ها قرار دهند. هم از بزرگنمایی خودداری کنند و هم از عدم انتشار موفقیت ها. مردم ما از شریف ترین ملت های دنیا هستند. آنها با بزرگواری هم پیشرفت ها را ستوده اند و هم از اشتباه ها چشمپوشی می کنند. آنها به خوبی واقفند که ایران در چه شرایط دشواری بسر می برد و برداشتن قدم هایی همچون پرتاب ماهواره در این شرایط گام بسیار بزرگی است. آنها به کسانی که پشت چنین فعالیت هایی هستند با دیده افتخار و تحسین نگاه می کنند پس نیازی به پرده پوشی و یا خدای نکرده بزرگنمایی وجود ندارد. گام های بزرگ ایران در رسیدن به همین نقطه که در فناوری فضایی ایستاده است باعث غرور ملی همه ماست. 

خیلی ممنون از این که در این گفتگو شرکت کردید

منبع: باشگاه فضایی ایران