امیر حسن‌زاده

 هر ساله با نزدیک شدن به ماه مبارک رمضان مسئله رویت هلال ماه از اهمیت ویژه ای نزد عموم برخوردار و سوال‌هایی در ذهن هر علاقمندی مطرح می‌شود. در این مقاله سعی داریم با بیان مبانی علمی رویت هلال به بررسی وضعیت رویت پذیری هلال رمضان امسال بپردازیم.

از نظر نجومی هر ماه قمری با حالتی شروع می‌شود که ماه نو )مقارنه ماه و خورشید) نامیده می‌شود. در این حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار دارد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم. یک یا دو روز بعد، ماه به صورت هلال شامگاهی دیده می‌شود، پس از چند روز به تربیع اول می‌رسد که در این حالت ماه یک چهارم مدار خود را طی کرده است. ماه با پیمودن نصف مدار خود به وضعیتی می‌رسد که تمام سطح روشن آن مقابل زمین است و به آن ماه کامل(بدر) می‌گوییم. همین مراحل به طور معکوس تا ماه نو بعدی طی خواهد شد. به فاصله زمانی بین دو ماه نو متوالی دوره تناوب هلالی گفته می‌شود که به طور میانگین 53/29 روز طول می‌کشد. طول متوسط یک ماه قمری نیز همین مقدار است، اما از آن‌جاکه طول ماه در تقویم نمی‌تواند عددی غیرصحیح باشد، بنابراین هر ماه در تقویم قمری 29 یا 30 روز است.

شرح عکس: فازهای مختلف ماه

مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه بیست‌ونهم ماه قمری رویت شود، آن ماه به پایان رسیده و روز بعد، اول ماه قمری جدید است؛ ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز بیست‌ونهم رویت نشد، ماه 30 روزه است. آن‌چه در اینجا اهمیت دارد، پیش‌بینی وضعیت رویت‌پذیری هلال ماه در روز بیست‌ونهم و رویت آن است.

عوامل نجومی‌موثر در رویت هلال ماه 
در نگاه اول واضح است که هر چه مدت زمان گذشته از مقارنه (که به آن سن هلال ماه می‌گوییم) بیشتر باشد، رویت آن آسان‌تر است. با افزایش سن هلال، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و جدایی زاویه‌ای آن افزایش یابد و در نتیجه سطح درخشان (فاز) آن نیز بیشتر شود. اما این تمام ماجرا نیست و عوامل مختلفی در رویت هلال ماه موثرند که به چند مورد آن اشاره می‌شود:

ارتفاع هلال: منظور از ارتفاع ماه از افق، زاویه بین افق و جسم مورد نظر است. ارتفاع هلال ماه یکی از مشخصه‌های تأثیر‌گذار در رؤیت هلال ماه است. هر چه ارتفاع هلال کمتر باشد، نور رسیده از آن از لایه‌های ضخیم‌تری از جوّ عبور می‌کند و درخشندگی آن کاهش می‌یابد. علاوه بر این حتماً توجه کرده‌اید که در نزدیکی افق گرد و غبار بیشتری وجود دارد که می‌تواند موجب محو شدن هلال ماه شود. بنابراین هر چه ارتفاع هلال بیشتر باشد، رویت آن آسان‌تر است.
مدت مکث : هلال‌های شامگاهی پس از غروب خورشید، غروب می‌کنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه را مدت مکث می‌گویند. هر چه مدت مکث بیشتر باشد ماه مدت بیشتری در آسمان است و با تاریک‌تر شدن آسمان، امکان رویت فراهم می‌شود. البته مدت مکث هلال‌های باریک کمتر از یک ساعت و در برخی از موارد کمتر از 40 دقیقه است. معمولاً چنین هلال‌هایی بلافاصله پس از غروب خورشید قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر باید دقایقی تحمل کند تا شرایط مناسب فراهم شود.

اختلاف در شروع ماه در تقویم قمری
اختلاف در شروع ماه در تقویم قمری کشورهای مختلف از سه مقوله نجومی، خطای انسانی و فقهی قابل بررسی است. امروزه با وجود نرم‌افزارهای نجومی مختلف محاسبه موقعیت و مشخصات ماه حتی برای افراد تازه‌کار هم کار ساده‌ای است. به دلیل اختلاف موقعیت جغرافیایی کشورها با یکدیگر، در برخی موارد طبیعی است که رویت و شروع ماه آنها متفاوت باشد.

علاوه بر این رویت هلال یک امر انسانی است و با توجه به افراد و شرایط مختلف متغیر است. تجربه نشان داده است بسیاری از مردم از شکل هلال اطلاعی ندارند وگاه، ابر یا دود هواپیما را با هلال اشتباه می‌گیرند. برخی از افراد غیرمتخصص که به استهلال می‌پردازند، دچار توهم رویت می‌شوند، یعنی هلالی وجود ندارد ولی مغز تصور می‌کند هلال را می‌بیند. مطالعات نشان می‌دهد که 15درصد رصدگران عادل دچار توهم می‌شوند و این توهم رویت می‌تواند مشکلاتی را در آغاز ماه قمری به وجود آورد. در سال‌های گذشته در برخی موارد همین عامل در کشورهای همسایه باعث اشتباه در شروع ماه شده است. خوشبختانه در کشورمان بهره‌گیری از نظر کارشناسان علمی توانسته است این مشکل را حل کند.

معیارهای مختلف شروع ماه در کشورهای اسلامی مهم‌ترین عامل اختلاف موجود در آغاز ماه‌های قمری است. برخی علمای مسلمان معتقدند گواهی دو نفر مرد مسلمان عادل برای آغاز ماه قمری کافی است حتی اگر نظر آنها با محاسبات نجومی تطابق نداشته باشد (مانند عربستان)، برخی فقط رویت هلال را با چشم غیرمسلح قبول دارند و برخی دیگر، استفاده از ابزار اپتیکی را بلامانع دانسته‌اند (مانند ایران) و ... .

در کشور ما تقویم هجری قمری در کنار تقویم هجری خورشیدی معتبر دانسته شده و مناسک مذهبی به این تقویم وابسته است. در حال حاضر مرجع رسمی استخراج تقویم در کشورمان، شورای مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران است. این شورا برای استخراج تقویم قمری از نظر فقهی مقام معظم رهبری بهره می‌برد. از نظر مقام معظم رهبری، رویت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتیکی همانند دوربین دوچشمی و تلسکوپ مانعی ندارد. هم چنین اگر کارشناسان علم نجوم بر عدم رویت‌پذیر بودن یک هلال توافق داشته باشند، نظر آنها کافی است. ستاد استهلال مقام معظم رهبری در ماه‌های مختلف (بخصوص ماه مبارک رمضان و شوال) فعال بوده و گروه‌های رصدی مجهز را برای رویت اعزام می‌کند.

شرح عکس: گروه اعزامی از استان گیلان برای رویت هلال شوال 1428 ه.ق

آیا تقویم عربستان صحیح است؟
بسیاری از مردم فکر می‌کنند که تقویم عربستان صحیح است و همیشه با رویت واقعی هلال ماه منطبق است و به همین دلیل در بسیاری از مواقع از آن برای اثبات یا رد شروع ماه قمری در کشور استفاده می‌کنند. معیار شروع ماه در تقویم عربستان (مشهور به تقویم ام‌القری) به این صورت است که باید مقارنه ماه و خورشید اتفاق افتاده باشد و در شهر مکّه، ماه پس از خورشید غروب کند. در این صورت فردای آن روز اول ماه در تقویم ام‌القری خواهد بود. اما با بررسی وضعیت یاد شده در ماه‌های مختلف مشخص می‌شود که این معیار نمی‌تواند در بسیاری از موارد دلیلی بر رویت‌پذیر بودن هلال باشد (مراجعه شود به ماهنامه آسمان‌شب، سال اول، شماره هفتم، صفحه 55).

علاوه بر این، در ماه‌های مهم مذهبی (رمضان، شوال،ذی‌الحجه) گزارش‌های رویت هلال نیز بررسی و اول ماه بر آن اساس اعلام می‌شود. در کشور عربستان، شورای عالی قضایی گزارش‌های رویت هلال را بررسی و برای شروع ماه اطلاعیه صادر می‌کند. با این وجود هم به دلیل گزارش‌های غیرعلمی که توسط افراد غیرمتخصص ارائه می‌شود، شواهدی وجود دارد که اعلام اول ماه با هیچ معیارعلمی قابل توجیه نبوده است.

وضعیت رویت‌پذیری هلال ماه رمضان 1433 هجری قمری
بر اساس محاسبات، مقارنه ماه و خورشید در ساعت 11:44 روز دوشنبه 17 تیرماه 1392 (به وقت رسمی ایران) رخ می‌دهد. در غروب همان روز سن هلال در شهرهای کشورمان حدود 9 ساعت و جدایی زاویه‌ای آن از خورشید کمتر از 7 درجه است. نکته مهم آن که ماه زودتر از خورشید غروب می‌کند. به عنوا ن مثال در زمان غروب خورشید 17 تیر1392 در شهر تهران، حدود 9 دقیقه از غروب ماه گذشته است. در شهرهای دیگر کشورمان نیز در زمان غروب خورشید، 3 تا 10 دقیقه از غروب ماه گذشته و دیگر هلال ماه برای رویت وجود ندارد! بنابراین رویت هلال ماه در پهنه ایران در روز دوشنبه 17 تیرماه غیرممکن است.

در شامگاه 17 تیرماه در شهر مکّه، ماه چند ثانیه بعد از خورشید غروب می‌کند و به همین دلیل در تقویم ام‌القری، اول ماه رمضان برابر 18 تیر اعلام شده؛ ولی این گفته به معنی رویت‌پذیر بودن هلال ماه در آن روز نیست. همان‌طور که در نقشه زیر مشخص است، هلال ماه در شامگاه دوشنبه 17 تیر فقط در جنوب کشور شیلی قابل مشاهده است.

شرح عکس: نقشه رویت‌پذیری هلال ماه در غروب دوشنبه 8 جولای 2013 مقارن با 17 تیر 1392 و 29 شعبان 1434. توجه کنید ماه در مناطقی که به رنگ قرمز مشخص شده است، زودتر از خورشید غروب می‌کند. برای مشاهده نقشه در ابعاد بزرگ‌تر، اینجا را کلیک کنید.

اما در روز 18 تیرماه با افزایش جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید زیاد، رویت هلال امکان‌پذیر می‌شود. در شامگاه این روز هلال در نیمه جنوبی کشور با چشم غیرمسلح و در نیمه شمالی ایران، با چشم مسلح قابل رویت است. بنابراین مطابق پیش‌بینی علمی، چهارشنبه 19 تیر1392 اولین روز از ماه مبارک رمضان خواهد بود.

*کارشناس مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران