در جستجوی هلال ماه

(بررسی وضعیت رویت پذیری هلال ماه شوال 1434 هجری قمری)

 امير حسن زاده *

مقدمه

از نظر نجومی هر ماه قمری با حالتی شروع می شود که ماه نو )مقارنه ماه و خورشيد) نامیده می شود. در اين حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار دارد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم.  یک یا دو روز بعد، ماه به صورت هلال شامگاهي ديده مي شود، پس از چند روز به تربيع اول مي رسد كه در اين حالت ماه يك چهارم مدار خود را طي كرده است. ماه با پيمودن نصف مدار خود به وضعيتي مي رسد كه تمام سطح روشن آن مقابل زمين است كه به آن ماه كامل(بدر) مي گوييم. همين مراحل به طور معكوس تا ماه نو بعدي طي خواهد شد. به فاصله زماني بين دو ماه نو متوالي دوره تناوب هلالي گفته مي شود كه به طور ميانگين 53/29 روز است و طول متوسط يك ماه قمري مي باشد. از آنجا كه طول ماه در تقويم نمي تواند عدد غير صحيح باشد بنابراين هر ماه در تقويم قمري 29 يا 30 روز است.

در یک نوع تقویم هجری قمری موسوم به قراردادی ماهها یکی در میان 29 و 30 روزه هستند. این نوع تقویم برای بررسی های تاریخی و تقریبی می تواند مورد استفاده قرار گیرد ولی در هیج یک از کشورهای اسلامی مورد استفاده قرار نمی گیرد.     مطابق حكم شرعي اگر هلال ماه در شامگاه 29 ام ماه رويت شود، آن ماه به پايان رسيده است و فردا، روز اول ماه بعد است ولي اگر هلال ماه در شامگاه روز 29 ام رويت نشد ماه 30 روزه مي باشد. آنچه در اينجا اهميت دارد، پيش بيني وضعيت رويت پذيري هلال ماه در روز 29 ام و رويت آن است. از آنجا که تقویم سالیانه، در سال قبل استخراج می شود، می بایست با توجه به مشخصه های نجومی هلال ماه به پیش بینی ابتدای ماه

قمری پرداخت. این بحث از نظر تقویمی و نجومی در تمام ماهها وجود دارد ولی به دلیل اهمیت مذهبی برخی ماهها بخصوص رمضان و شوال،  این مسئله بر مورد توجه است.

عوامل نجومي موثر در رويت هلال ماه

در نگاه اول واضح است كه هر چه  مدت زمان گذشته از مقارنه (سن هلال ماه) بيشتر باشد، رويت آن آسان تر است. با افزايش سن هلال، ماه فرصت بيشتري دارد تا از خورشيد فاصله بگيرد و جدايي زاويه اي آن افزايش يابد و در نتيجه سطح درخشان(فاز) آن نيز بيشتر مي شود. اما اين تمام ماجرا نيست و عوامل مختلفي در رويت هلال ماه موثر خواهند بود كه به چند مورد آن اشاره مي شود:

ارتفاع هلال: یکی دیگر از اصطلاحات رایج در بحث هلال ماه میزان ارتفاع ماه از افق است. ارتفاع، زاویه‌ی بین افق و جسم مورد نظر است. ارتفاع هلال ماه یکی از مشخصه‌های تأثیر‌گذار در رؤیت هلال ماه است. هر چه ارتفاع هلال کمتر باشد، نور رسیده از آن از لایه‌های ضخیم‌تری از جوّ عبور می‌کند و درخشندگی آن کاهش می‌یابد. علاوه بر این حتماً توجه کرده‌اید که در نزدیکی افق گرد و غبار بیشتری وجود دارد که می‌تواند موجب محو شدن هلال ماه شود. بنابراین هر چه ارتفاع هلال بیشتر باشد، رویت آن آسان تر است.

مدت مكث : هلال هاي شامگاهي پس از غروب خورشيد، غروب مي كنند. فاصله زماني بين غروب خورشيد و غروب ماه را مدت مكث مي گويند. اگر مدت مکث منفی باشد به معنی آن است که ماه زودتر از خورشید غروب می کند. هر چه مدت مكث بيشتر باشد ماه مدت بيشتري در آسمان است و آسمان تاريك تر مي شود و امكان رويت فراهم مي شود.

ضخامت بخش میانی: یکی دیگر از واژه‌های مورد استفاده در زمینه‌ی هلال ماه، «ضخامت بخش میانی» هلال است. هلال ماه مانند کاسه‌ای است که در بخش میانی خود بیشترین ضخامت را دارد و هر چه به سمت لبه‌های هلال حرکت کنیم از ضخامت آن کاسته می‌شود. منظور از ضخامت میانی هلال ماه، پهنای بخش میانی کمان هلال است که بر حسب دقیقه قوسي بیان می‌شود. هر60 دقیقه‌ی قوس برابر 1 درجه است.  طبیعی است که هر چه جدايي زاويه اي هلال بیشتر باشد، ضخامت کمان هلال نیز بیشتر خواهد بود.

فاز ماه: ماه در یک دوره‌ی چرخش خود به دور زمین، از دید ناظر زمینی به شکل‌های متفاوتی دیده می‌شود و میزان سطح روشن آن تغییر می‌کند. اصطلاحاً به نسبت سطح روشن ماه به کل سطح آن، فاز ماه گفته می‌شود. معمولاً  فاز ماه را بر حسب درصد بيان مي كنند.

ركوردهاي رويت هلال ماه

در بسیاری از رشته‌های علمی و ورزشی، شکستن رکوردهای مختلف به یکی از عوامل ایجاد هیجان و همچنین پیشرفتِ آن رشته تبدیل شده است، جالب اینجاست که در مبحث رؤيت هلال ماه نیز رکوردهایی وجود دارد.

رکوردهای هلال ماه به بحرانی ترین میزان مشخصه‌هاي تأثيرگذار هلال در لحظه‌ی رؤیت گفته می‌شود. يكي از روش‌هاي اوّليه بررسي رؤيت پذيري هلال ماه، مقايسه‌ی مشخصه‌هاي نجومي هلال با مقادير حدّي يا همان ركوردها است. اگر مشخصه‌هاي نجومي مؤثر در رؤيت هلال وضعيت بهتري از ركوردها داشته باشند، مي‌توان ادعا كرد كه در صورت تحقّق شرايط مناسب يك رصدگر با تجربه قادر به رؤيت آن خواهد بود.

معيار آغاز ماه قمري در ایران

در كشور ما تقويم هجري قمري در كنار تقويم هجري خورشيدي معتبر دانسته شده و مناسك مذهبي به اين تقويم وابسته است. در حال حاضر مرجع رسمي استخراج تقويم در كشورمان، شوراي مركز تقويم موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران است. اين شورا براي استخراج تقويم قمري از نظر فقهي مقام معظم رهبري بهره مي برد. از نظر مقام معظم رهبري، رويت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتيکي همانند دوربين دو چشمي و تلسکوپ مانعي ندارد. هم چنين اگر کارشناسان علم نجوم بر عدم رويت پذير بودن يک هلال توافق داشته باشند، نظر آنها کافي است. در سالهاي اخير، ايشان رويت هلال در روز را نيز پذيرفته اند كه اين مسئله موجب ايجاد حوزه جديدي در رويت هلال شده است. ستاد استهلال مقام معظم رهبري در ماههاي مختلف(بخصوص ماه مبارك رمضان و شوال) فعال بوده و گروه هاي رصدي مجهز را براي رويت اعزام مي كند. اعضای گروههای رصدی این ستاد معمولاً از جوانان متخصص و معتمد استانهای مختلف کشور هستند که به صورت داوطلبانه در اینکار مشارکت می کنند.

گروه اعزامی از استان گیلان برای رویت هلال شوال 1428 ه.ق

وضعیت رویت پذیری هلال ماه شوال 1434 هجری قمری

بر اساس محاسبات، زمان مقارنه ماه و خورشید در ساعت 2:21 روز چهارشنبه 16 اَمرداد 1392 رخ می دهد.

جدایی زاویه ای ماه از خورشید در غروب همان روز حدود 9 درجه است اما در بخش شمالي كشورمان، ماه زودتر از خورشيد غروب مي كند. در جنوب كشور، هلال ماه بعد از خورشيد غروب مي كند. در بهترين شرايط در جزيره سيري، ارتفاع ماه در زمان غروب خورشيد حدود 1 درجه و مدت مكث حدود 6 دقيقه است. اين وضعيت به گونه اي است كه حتي با تلسكوپهاي مجهز نجومي امكان رويت چنين هلالي وجود نخواهد داشت.

البته در سالهای اخیر، برخی از عکاسان حرفه ای نجومی اقدام به عکسبرداری از پشت تلسکوپ در جدایی زاویه ای کم(حدود 5 درجه) کرده اند. در این روش از تلسکوپ های مجهز به فیلتر و دوربین های عکاسی حرفه ای استفاده می شود. در آخرین مورد آن یک عکاس فرانسوی در لحظه مقارنه از هلال رمضان امسال تصویربرداری کرد. این هلال از پشت تلسکوپ قابل رویت نبود و حتی در تصاویر تهیه شده نیز وجود نداشت اما به کمک تکنیک پردارش تصویر توانست هلال بسیار باریک و محو را در عکسهای گرفته شده آشکار کند که البته این روش کاربرد عملی و شرعی در میان کشورهای اسلامی ندارد.

 بنابراين در شامگاه 16 اَمرداد 1392(29 رمضان 1434) رويت هلال حتی با تلسکوپ نیز ميسر نخواهد بود. علاوه بر این در روشنایی روز و زمانی که ماه و خورشید در ارتفاع بالایی از افق قرار دارند، جدایی زاویه ای ماه و خورشید کمتر از 9 درجه است که این مقدار از بهترین رکوردهای رویت هلال با تلسکوپ در روز نیز کمتر است بنابراین رویت هلال ماه شوال در روز چهارشنبه 16 اَمرداد 1392 بعید به نظر می رسد و بر اين اساس ماه رمضان امسال  در ايران، 30 روزه پيش بيني مي شود.

نقشه مناطق رویت پذیری هلال ماه در شامگاه 16 اَمرداد 1392

جدول1 : مشخصات نجومي^* هلال هاي ماه شوال 1434 (‌چهارشنبه 16 اَمرداد 1392) در شهرهاي مختلف

             * محاسبات در زمان غروب خورشيد به صورت راصد مركزي انجام شده است.

در شامگاه 16 اَمرداد در شهر مكّه، ماه چند دقيقه بعد از خورشيد غروب مي كند و به همين دليل در تقويم عربستان، اول ماه شوال برابر 17 اَمرداد اعلام شده است. هر چند كه امكان رويت اين هلال بعيد است اما اگر اين اينگونه شود، احتمالاً كشورهاي حاشيه خيلج فارس و برخي كشورهاي ديگر(مانند افغانستان و آذربايجان و...) به تبعيت از عربستان، عيد فطر را در همان روز اعلام خواهند كرد.

در پایان برای روشن شدن اذهان عمومی، برخی سوالات رایج در این مورد را مطرح و به اختصار پاسخ می دهیم

1-   آیا ماه رمضان همیشه 29 روزه است؟ همانطور که ذکر شد طول ماههای قمری در کشورهای اسلامی بر اساس معیارهای نجومی پیش بینی می شود و طول یک ماه در یکسال ارتباطی به سالهای دیگر ندارد.بنابراین طول ماه رمضان می تواند 29 یا 30 روز باشد

2-   آیا اگر ماه شعبان 30 روزه باشد، ماه بعد(رمضان) 29 روزه خواهد بود؟ خیر. مدت طول هر ماه مستقل از ماه قبل است و ممکن است تا 4 ماه متوالی ماه قمری 30 روزه باشد.

3-   چرا با اینکه مقارنه ماه و خورشید اتفاق افتاده، هنوز اول ماه اعلام نشده است؟ از نظر معیارهای تجربی، در بهترین وضعیت هم تا چندین ساعت بعد از مقارنه نیز امکان رویت هلال حتی با تلسکوپ نیز وجود ندارد. ضمن آنکه از نظر شرعی مقارنه ماه و خورشید ملاکی برای شروع ماه نیست.

4-   آیا همیشه شروع ماه قمری(مثلا رمضان یا شوال) در ایران بعد از عربستان است؟ شروع ماه در هر نقطه ای بستگی به مشخصه های نجومی در آن کشور و البته ملاک شرعی فقهای آنجا دارد. بنابراین ممکن است شروع ماه در ایران و عربستان یکی باشد(مثل ماه رمضان امسال)

5-   چرا کشورهای غربی ما(مثل ترکیه و آذربایجان) و همینطور شرق ایران(مثل افغانستان و اندونزی) عید فطر را اعلام کردند ولی هلال در ایران دیده نشده است؟! همانطور که توضیح داده شد ممکن است برخی کشورها از کشورهای دیگر(مثل عربستان) تبعیت کنند و این معنی رویت هلال در آن کشورها نیست.

6-    ضخیم بودن هلال ماه در شب دو یا سوم ماه می تواند دلیلی بر شروع اشتباه اول ماه باشد؟ خیر. ماه به عنوان نزدیک ترین جرم سماوی به زمین، در طی یک شبانه روز با سرعت زاویه ای زیادی جا به جا می شود و به سرعت از خورشید فاصله می گیرد و بر ضخامت بخش روشن آن افزوده می شود. ضمن آنکه مدار ماه به دور زمین بیضوی است و این جابه جایی در زمانهای مختلف یکسان نخواهد بود. بنابراین با نگاه بصری به ماه به دقت نمی توان تعیین کرد که شب چندم ماه قمری است.

امير حسن زاده

كارشناس ارشد مركز تقويم مؤسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران