پوریا ناظمی، دانش آموخته‌ی ریاضیات محض از دانشگاه فردوسی مشهد و روزنامه نگار علمی است. او پیش از این عضو هیات تحریریه ماهنامه نجوم، دبیر سرویس علمی روزنامه جام جم، موسس و سردبیر ضمیمه‌ی علمی جام جم به نام سیب، عضو تحریریه‌ی دانستنیها و  همکار برنامه تلوزیونی آسمان شب بوده است. وی در حال حاضر به روزنامه نگاری علمی آزاد با مطبوعاتی چون Astronomy-Quebec و خبرآنلاین همکاری می کند. او که در برگزاری برخی از برنامه‌های ترویجی و نجومی مانند روز نجوم، پروژه های ۱۰۰ ساعت نجوم و شب‌های گالیله، از مجموعه پروژه‌های سال جهانی نجوم و بسیاری دیگر مشارکت داشته است معتقد است نجوم آماتوری به معنی پشت کردن و یاا در نظر نگرفتن روش علمی نیست شما ممکن است به طور کاملا جدی مطالعه و تحصیل کرده باشید و روش علمی را در کار خود اعمال کنید .در ادامه گفت و گوی جی پلاس را با این روزنامه نگار علمی درباره نجوم آماتوری می خوانید.

- برای شروع بفرمایید که نجوم آماتوری چیست و به چه کار یک آدم معمولی می‌آید؟

واقعیت این است که هر وقت به تعریف کردن می‌رسیم، معمولا با مشکلاتی مواجه می‌شویم. شاید ارایه‌ی تعریفی که به زبان ریاضیات جامع و مانع باشد، کار غیر ممکنی باشد. اما یک راه برای جواب دادن، نگاه از منظر مخالف و مشخص کردن نجوم حرفه‌ای است. نجوم حرفه‌ای، کاری است که در آن افراد با تحصیل در یک رشته و رسیدن به درجه‌ی تخصص، زندگی حرفه‌ای خود را بر آن مبنا شکل می‌دهند. برای مثال شما کیهان‌شناسی را دارید که تحصیلات علمی و آکادمیک در این زمینه دارد – یا حداقل دانش و روش علمی او مورد تایید جامعه علمی کیهان‌شناسان است – و با مطالعه بر روی این رشته‌ی  تخصصی‌اش امرار معاش می‌کند. یا استاد دانشگاه است یا پژوهشگر است یا کارمند سازمانی پژوهشی و … . این افراد اولا دارای پیش زمینه‌ تحصیلات حرفه‌ای و آکادمیک و روش‌مند هستند و ثانیا حوزه‌ی مطالعات و کار آن‌ها، مرتبط با این مطالعات روش‌مند است. ثالثا در این مطالعات بر اساس فرهنگ حاکم بر جامعه‌ی علمی عمل می‌کنند و بخشی از انگیزه‌ی آن‌ها امرار معاش است.  بدین ترتیب اگر شما به ستاره‌شناسی و شاخه‌های متعدد آن علاقه‌مند باشید و شرایطی که در بالا گفتم درباره‌ی  فعالیت شما صدق نکند، به نوعی مشغول کار نجوم آماتوری هستید.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های نجوم آماتوری این است که به جای انگیزه‌ی مالی، علاقه و شورمندی شخصی جایگزین آن می‌شود. برای مثال اگر شما کیهان‌شناسی باشید که در زمینه‌ی انبساط عالم و یا تابش پیش زمینه‌ی کیهان تحقیق می‌کنید، اما در وقت آزاد خود در حیاط خانه تلسکوپی را مهیا  کنید و ستاره‌های دوتایی را رصد کنید، یا به عکاسی از اجرام عمق آسمان بپردازید، شما ستاره‌شناس حرفه‌ای هستید که در وقت آزاد خود مشغول کار آماتوری است. این نکته‌ی مهمی است. چرا که گاهی برداشت اشتباهی ممکن است رخ دهد که شما به محض این‌که یک درجه‌ی دانشگاهی در یکی از گرایش‌های ستاره‌شناسی گرفتید، هر کاری که انجام بدهید حرفه‌ای به شمار رود. این مساله در شاخه‌های دیگر علم هم وجود دارد. شما ممکن است یک متخصص نانوفناوری باشید و در این زمینه پژوهش حرفه‌ای انجام دهید. این امر شما را در رده‌ی دانشمندان قرار می‌دهد، اما اگر شما اظهار نظری درباره‌ی مساله‌ای  مانند گرمایش زمین یا تکامل بکنید، آن تخصص موجب این نمی‌شود که اظهار نظر شما درباره‌ی موضوع دیگری حتمن درست باشد. در موضوع اخیر شما علاقه‌مندی هستید که محتوای حرف و کار شما بر اساس استناد به منابع و … بررسی می‌شود.

نکته‌ای که باید تاکید کرد این است که نجوم آماتوری به معنی پشت کردن و یا در نظر نگرفتن روش علمی نیست. شما ممکن است به طور کاملا جدی مطالعه و تحصیل کرده باشید و روش علمی را در کار خود اعمال کنید – که اتفاقا توصیه هم می‌شود – گاهی برای تاکید، ما این بخش را نجوم آماتوری علم محور یا مبتنی بر روش علمی می‌نامیم.

اما از همه‌ی این‌ها گذشته به نظرم نجوم آماتوری کاری است که منجمان آماتور انجام می‌دهند و خوشبختانه ما در ایران سند مهمی داریم که کمتر به آن توجه شده است.

چند سال پیش و در پی اختلافی که بین انجمن نجوم ایران و شاخه آماتوری این انجمن پیش آمد و منجر به استعفای دسته جمعی مدیران شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران شد – که البته بعد از حدود ۳ سال از آن تاریخ هنوز هیچ یک از مدیران انجمن جواب آن استعفا را چه به عنوان تایید و چه به عنوان رد نداده‌اند و بخشی از افراد و گذشته‌ی خود را نادیده گرفته‌اند – یکی از مقام‌های انجمن در برنامه تلویزیونی آسمان شب تعریفی از نجوم آماتوری ارایه داد که برای بسیاری قابل قبول نبود. بعد از آن جمعی نزدیک به ۳۰۰ نفر از منجمان آماتوری که تعداد زیادی از آن‌ها الان در حوزه‌ی حرفه‌ای فعالیت دارند و در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های مختلفی در ایران و خارج از کشور فعالیت می‌کنند، نامه‌ای را امضا کردند که تعریف آن‌ها از نجوم آماتوری را بیان می‌کرد.

این سند یکی از اتفاق های مهم در نجوم آماتوری ایران بود. شما می‌توانید متن این تعریف و سند را در نشانی http://petition.parssky.com/ مشاهده کنید و همچنین نام امضا کنندگان را نیز ببینید. چنین سندی به نظرم بهترین تعریف را از نجوم آماتوری از دید منجمان آماتور ایرانی نشان می‌دهد.

درباره‌ی این‌که چه فایده‌ای دارد، به نظرم ساده است. اولا حس کنجکاوی شما را احیا و آن را ارضا می‌کند. شما از انجام دادن آن لذت می‌برید و این لذتی است که در عین حال کمک به وسیع شدن دیدگاه شما، افزایش دانایی شما و تمرین روش علمی می‌کند. یکی از دلایلی که بسیاری نجوم آماتوری را ترویج می‌کنند هم این است که در آن لذتی وجود دارد که ما را به فکر کردن درباره‌ی مهم‌ترین سوال‌های ممکن و روش علمی پرداختن به آن‌ها سوق می‌دهد و به ترویج علم کمک می‌کند.

- به نظر شما چرا پرداختن به جنبه‌ی عمومی دانش آن هم از طریق نجوم اهمیت دارد؟

بخش ترویج علم فقط یکی از کارهایی است که به واسطه‌ی نجوم آماتوری می‌توان انجام داد. بسیاری از منجمان آماتور علاقه‌ای به ترویج علم ندارند و در عین حال ساز و کار فعالیت‌های ترویجی، تخصص ویژه ای می‌طلبد که مستقل از نجوم آماتوری است. دلیل اینکه این دو به خصوص در کشور ما به هم آمیخته شده به دو مساله بر می‌گردد. یکی این‌که در طی یکی دو دهه‌ی گذشته بخش عمده‌ای از مروجان علم فعال ما علاقه‌مند به نجوم آماتوری بودند و از این وسیله برای ترویج علم استفاده کرده‌اند و دوم این‌که نجوم و ستاره‌شناسی و جهان فراسوی زمین، آن قدر جذابیت ذاتی دارد و با فرهنگ و تاریخ گره خورده است که بیش از هر حوزه‌ی دیگری می‌تواند علاقه‌ی اولیه مخاطبان عادی را جلب کند. برای ترویج علم شما نیاز دارید تا ابتدا ذهن مخاطب را به گونه‌ای به موضوع علاقه‌مند کنید تا فرصت گفتگو درباره‌ی علم پیش بیاید. نجوم آماتوری این فرصت را راحت‌تر در اختیار قرار می‌دهد.

- برای کسی که تا به حال هیچ تجربه‌ای از نجوم نداشته چه توصیه‌هایی دارید؟

اگر به نجوم علاقه‌مند هستند، شروع به مطالعه و تماشای آسمان بکنند. آلودگی نوری و زندگی شهری این روزها تماشای آسمان را سخت کرده، اما این بهانه‌ی خوبی برای شروع نکردن نیست. سعی کنند در همان فضایی که در اختیار دارند شروع به تماشای آسکان بکنند و با کمک مطالعه‌ی منابع مختلف، دقت کنند که در عمل چه چیزی را دارند می‌بینند. وقتی علاقه ایجاد شد، منابع بیشتر و روش‌های بهتر مهیا است، اما مهم این است که فرد از این کار لذت ببرد. کنجکاوی‌اش تحریک شود، سوال برایش ایجاد شود و دنبال پاسخ به آن‌ها برود. اجازه بدهند شگفت‌زده شوند و دنبال فهم شگفتی‌ها باشند. شاید این بهترین نقطه شروع باشد.

- چه طیفی از افراد می‌توانند به نجوم آماتوری بپردازند؟

هیچ محدودیتی را نمی‌توانم تصور کنم. از ستاره‌شناس حرفه‌ای گرفته تا پزشک و مهندس و دانشمند سایر رشته‌ها، تا کارمندی ساده یا یک کارگری که بیشتر کار حرفه‌ای‌اش به کار بدنی اختصاص دارد، تا یک ورزشکار و نویسنده. هر کسی که این علاقه را در وجودش کشف کند حتما موضوع جذابی را می‌تواند در این دنیا بیابد و آن را دنبال کند.

- یک منجم آماتور چه چشم اندازی برای فعالیت در این حوزه از علم دارد؟ آیا به پشتوانه‌ی اندوخته‌های خود در نجوم آماتوری می‌تواند به حوزه‌های تخصصی این علم وارد شود؟

در بخش اول به نظرم این چشم انداز خیلی شخصی است. نجوم آماتوری قاعدتا پله‌کانی برای کارهای دیگر نیست. خودش جذاب است و فرد می‌تواند بر اساس علایق و دانسته‌ها و امکاناتش در آن زمینه پیش برود. هیچ الزامی وجود ندارد و حتی توصیه هم نمی‌شود که نجوم آماتوری دروازه‌ای برای ورود به دنیای نجوم حرفه‌ای باشد. البته برای مخاطبان کم سن و سال‌تر که در آستانه‌ی تصمیم‌گیری برای ادامه‌ی تحصیلات و انتخاب آینده‌ی شغلی خود هستند، آشنایی با نجوم آماتوری ممکن است باعث شود تا آن‌ها شانس بیشتری برای ورود به دنیای علم و به طور خاص‌تر دنیای نجوم پیدا کنند. ولی این برداشت به طور کلی درست نیست که نجوم آماتوری مقدمه‌ی نجوم حرفه‌ای است. نجوم آماتوری به نظرم بیشتر بر پایه‌ی لذت بردن از فهم و تماشای جهان است. شما در این حوزه البته می‌توانید کار جدی‌تر و نظام‌مندی را انجام دهید. بسیاری از کشف‌های  عمومی و رصدی توسط منجمان آماتور اتفاق می‌افتد، بهترین رصدگران کسوف‌ها و گرفت‌ها و متغیرها، در بین منجمان آماتور  هستند. برای مثال منجمان آماتور و رصدگران ماهواره‌ها، عملا هر نوع مخفی کاری در حوزه‌ی ماهواره‌های فضایی را بی ثمر  کرده‌اند. بسیاری از منجمان آماتور امروز در کشف فراخورشیدی‌ها و برخی از تحقیقات حرفه‌ای دیگر مشارکت دارند، این همکاری به نفع دو طرف جامعه حرفه‌ای و آماتوری است، اما الزامی در آن وجود ندارد.

- به نظر شما دستاوردهای مهم منجمان آماتور در تاریخ این علم چه بوده است؟ کسی که می‌خواهد به نجوم آماتوری بپردازد چه‌طور می‌تواند دستاورد مشخصی به نام خود داشته باشد؟

در طول تاریخ کمی شاید سخت باشد، چون تعریفی که ما از نجوم حرفه‌ای ارایه می‌دهیم، تعریفی مبتنی بر علم جدید و کار حرفه‌ای در حوزه‌ی علم مدرن است که قبلا این گونه نبوده است. به نوعی بسیاری از دانشمندان حوزه‌ی نجوم – و بسیاری از رشته‌های دیگر علمی – در قبل و اوایل دوره‌ی علم مدرن، عملا با تعریف امروز ما آماتور به شمار می‌روند. از ابن سینا بگیرید تا گالیله. این تعریف‌ها مروبط به دوران پس از علم مدرن است. اما درمورد بخش دوم به نظرم شرط اول این است که اصلا دنبال چنین چیزی نباشند. شما اگر به اندازه کافی به کاری که می‌کنید یا علاقها ی که دارید شور و اشتیاق داشته باشید، آن قدر در آن راه پیش می‌روید که بدون این‌که خودتان متوجه شوید ممکن است به موفقیت‌های شگفت انگیزی برسید که گاهی نام شما را هم مطرح می‌کند. اما این که بگوییم من وارد نجوم آماتوری می‌شوم که مثلا حتما دنباله‌دار جدیدی را کشف کنم،  فکر نکنم این مدل کار کند. کما این‌که در دنیای علم هم فکر نکنم مثلا هیچ یک از برندگان نوبل فیزیک یا شیمی با این انگیزه وارد آن رشته و پژوهش شده باشند که نوبل بگیرند. اگر علاقه وجود داشته باشد و آن علاقه را درست دنبال کنید،  ممکن است جایی در طول مسیر موفقیتی خیره کننده  هم به دست آید که برای خود شخص شاید خیلی مهم هم نباشد.

- در ایران چه امکانات عمومی‌ای برای فعالیت یک منجم آماتور وجود دارد و به چه مراکز و منابعی می‌تواند مراجعه کند؟

خوشبختانه فضای خیلی خوبی وجود دارد که واقعا با ۱۰ یا ۲۰ سال پیش قابل مقایسه نیست. تقریبا همه‌ی شهرها مراکز نجومی و گروه‌های فعال نجومی دارند. الان دو مجله‌ی تخصصی در زمینه نجوم آماتوری منتشر می‌شود و برنامه‌های رادیوی و تلویزیونی در این زمینه وجود دارد. چندین موسسه‌ی تجاری محصولات روز مرتبط با دنیای نجوم را وارد و تولید می‌کنند و خشوبختانه این موضوع به هیچ وجه در تهران هم متمرکز نیست. برای کسی که علاقه داشته باشد، یکی از بهترین دوران‌ها برای فعالیت نجوم آماتوری در ایران همین دوران حال حاضر است.

- حالا فرض کنیم که مخاطبان ما به توصیه‌های شما عمل کردند و منجم آماتور شدند، برای یک منجم آماتور آن ‌هم در ایران چه توصیه‌های خاصی دارید؟

فقط این‌که علاقه‌ی خود را دنبال کنید و تا جایی که می‌توانید در هر سطح و هر مقیاسی که هستید، روش علمی را به کار بگیرید. مطمئن باشید بیش از چیزی که می‌دانید اطلاعات وجود دارد و هیچ وقت فکر نکنید به انتهای خط رسیده‌اید. و البته از حاشیه‌ها تا حد امکان دوری کنید  و لذت ببرید.

- آیا امکان فعالیت‌های بین‌المللی برای منجمان آماتور ایرانی فراهم هست؟ تماس با فعالیت‌های علمی دیگر منجمان آماتور در جهان چه اهمیتی داشته و چگونه حاصل می‌شود؟

بله. همیشه چنین ارتباط‌هایی وجود داشته است  برخی از پروژه‌های آماتوری مانند رصد اختفاها و یا رصد ماهواره‌ها معمولا در قالب همکاری منجمان آماتور در کشورهای مختلف اتفاق می‌افتد. برخی از گروه‌های درون ایران نه تنها همکاری‌های بین‌المللی زیادی را انجام داده‌اند، که خود منشا تاسیس برخی از همکاری‌های بین‌المللی بوده‌اند. این تماس‌ها، هم چشم‌اندازی از فعالیت‌های ممکن را به روی ما باز می‌کند و هم این‌که در جریان کارهایی قرار می‌گیریم که بقیه کسانی که به یک موضوع علاقه‌مند هستند در گوشه و کنار جهان انجام می‌دهند. به هر حال این آسمان بدون هیچ مرز و تفاوتی بر فراز سر همه‌ی ماست و طبیعتا ایده‌ی جهان بدون مرزهای ساختگی و سیاسی به بهترین شکل می‌تواند خود را در قالب همکاری‌های  بین‌المللی نشان دهد.

- به نظر شما یک منجم آماتور چه همکاری هایی می تواند با مراکز علمی داخلی و  بین المللی داشته باشد؟

پروژه‌های مشخصی وجود دارد که رصدگران و منجمان آماتور می‌توانند در قالب آن‌ها داده‌هایی را با روال مشخصی تهیه کنند و برای بررسی مراکزی که چنین فعالیت‌هایی را سامان می‌دهند ارسال کنند، و یا در بررسی و تحلیل داده‌های حرفه‌ای کمک کنند. تعداد چنین مراکزی آن قدر زیاد  است که حتی فهرست آنها شاید چند صفحه‌ای را به خود اختصاص دهد. شما در هر حوزه‌ای از نجوم آماتوری که علاقه‌ی بیشتری دارید، می‌توانید با اطمینان بالایی خاطر جمع باشید که حتما حوزه‌ای برای همکاری بینژ المللی پیدا می‌کنید.

- در پایان می‌خواستم به امسال که از طرف سازمان ملل متحد سال جهانی نور اعلام شده اشاره کنم. منجمان آماتور ایرانی چه نقشی در این سال می‌توانند ایفا کنند؟

طبیعتا ستاره‌شناسی موضوعی درباره‌ی نور است. هر آن‌چه ما از جهان ستاره‌ها می‌دانیم به واسطه‌ی نور آن‌ها است. اما شاید مهم‌ترین موضوعی که باید برای منجمان آماتور و در مقیاسی وسیع‌تر برای همه‌ی مردم اهمیت داشته باشد، آلودگی نوری است. متاسفانه شهرهای ایران و به خصوص تهران یکی از آلوده‌ترین شهرها از نظر آلودگی نوری هستند. این مساله شاید در نگاه اول فقط منجر به گم شدن ستارگان از پهنه‌ی آسمان شهرمان می‌شود، اما واقعیت این است که فراتر از دنیای ستاره‌شناسی مساله‌ای مهم است. چه از دید محیط زیست، چه از نظر انرژی و چه از نظر سلامت موضوع خطرناکی است که متاسفانه توضیح آن کار ساده‌ای نیست. منظور از مبارزه با آلودگی نوری طبیعتا تاریک کردن شهرها نیست، موضوع اصلاح نور  است که به طور همزمان با انرژی و هزینه‌ی کمتر، زمین و سطح روش‌تری را داشته باشیم، بدون آن‌که انبوهی نور بی دلیل را به آسمان بفرستیم و هم آسمان را آلوده کنیم و هم روی چرخه‌های زیست محیطی و سلامت اثر بگذاریم.

به نظرم این سال بهانه‌ی خیلی خوبی برای صحبت درباره آلودگی نوری است.

منبع http://jplus.jamaran.ir/