هر ساله با در آستانه ماه مبارک رمضان و شوال، مسئله رويت هلال ماه از اهميت ويژه اي نزد عموم برخوردار و سوالهایي كه در ذهن هر علاقمندي مطرح مي شود. در اين مقاله سعي داريم رويت هلال ماه را از نظر علمي شرح دهيم.

مقدمه

از نظر نجومی هر ماه قمری با حالتی شروع می شود که ماه نو )مقارنه ماه و خورشيد) نامیده می شود. در اين حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار دارد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم.  یک یا دو روز بعد، ماه کمی از خورشید فاصله می گیرد و به صورت هلال شامگاهي ديده مي شود. به فاصله زماني بين دو ماه نو متوالي دوره تناوب هلالي گفته مي شود كه به طور ميانگين 53/29 روز است و طول متوسط يك ماه قمري مي باشد. از آنجا كه طول ماه در تقويم نمي تواند عدد غير صحيح باشد بنابراين هر ماه در تقويم قمري 29 يا 30 روز است. مطابق حكم شرعي اگر هلال ماه در شامگاه 29 ام ماه رويت شود، آن ماه به پايان رسيده است و فردا، روز اول ماه بعد است ولي اگر هلال ماه در شامگاه روز 29 ام رويت نشد ماه 30 روزه مي باشد. آنچه در اينجا اهميت دارد، پيش بيني وضعيت رويت پذيري هلال ماه در روز 29 ام و رويت آن است.

 

عوامل نجومي موثر در رويت هلال ماه

رصد ماه در شبهاي مختلف نشان مي دهد كه ماه در آسمان جابجا شده و سطح روشن آن نیز تغییر مي كند. اصطلاحاً گفته مي شود كه «جدايي زاويه اي» ماه و خورشيد تغيير كرده است. اگر دو خط فرضی از دو جسم مورد نظر به چشم راصد وصل کنیم، آنگاه به زاویه ای که این دو خط با هم می سازند، جدایی زاویه ای گفته می شود.

وقتی شخصی از شما می‌پرسد که چند سال دارید؟ شما در پاسخ به این سوال، تعداد سالهای گذشته از لحظه‌ی تولّدتان را محاسبه می‌کنید. در مورد هلال نیز چنین اصطلاحی رایج است، یعنی می‌توان برای هلال ماه نیز سنّی قائل شد.بهترین ملاک برای مبداء محاسبه‌ی سنّ هلال، لحظه‌ی مقارنه‌ی ماه و خورشید(ماه نو) است. این مبداء بسیار شبیه به لحظه‌ی تولد انسان يا لحظه‌ي تحويل سال است. سنّ هلال در هر لحظه برابر با مدت زمان گذشته از لحظه‌ی مقارنه‌ی ماه و خورشید است.

در نگاه اول به نظر مي آيد كه هر چه مدت زمان گذشته از مقارنه (سن هلال ماه) بيشتر باشد، رويت آن آسان تر است. با افزايش سن هلال، ماه فرصت بيشتري دارد تا از خورشيد فاصله بگيرد و جدايي زاويه اي آن افزايش يابد و در نتيجه سطح درخشان(فاز) آن نيز بيشتر مي شود. اما اين تمام ماجرا نيست و عوامل مختلفي در رويت هلال ماه موثر خواهند بود كه به چند مورد آن اشاره مي شود:

ارتفاع هلال: یکی دیگر از اصطلاحات رایج در بحث هلال ماه میزان ارتفاع ماه از افق است.  ارتفاع، زاویه‌ی بین افق و جسم مورد نظر است. ارتفاع هلال ماه یکی از مشخصه‌های تأثیر‌گذار در رؤیت هلال ماه است. هر چه ارتفاع هلال کمتر باشد، نور رسیده از آن از لایه‌های ضخیم‌تری از جوّ عبور می‌کند و درخشندگی آن کاهش می‌یابد و رويت آن مشكل تر مي شود.

 

اختلاف سمت: از دیگر مشخصه‌هاي تأثیرگذار بر رؤیت پذیری هلال می‌توان به میزان اختلاف سمت ماه و خورشید اشاره نمود. منظور از اختلاف سمت، اختلاف سمت ماه از خورشید در لحظه ی غروب خورشید است یعنی اینکه موقعیت ماه در راستای افق نسبت به خورشید، چند درجه فاصله دارد.

مدت مكث : هلال هاي شامگاهي پس از غروب خورشيد، غروب مي كنند. فاصله زماني بين غروب خورشيد و غروب ماه را مدت مكث مي گويند. هر چه مدت مكث بيشتر باشد ماه مدت بيشتري در آسمان است و آسمان تاريك تر مي شود و امكان رويت فراهم مي شود.

ضخامت بخش میانی: یکی دیگر از واژه‌های مورد استفاده در زمینه‌ی هلال ماه، «ضخامت بخش میانی» هلال است. هلال ماه مانند کاسه‌ای است که در بخش میانی خود بیشترین ضخامت را دارد و هر چه به سمت لبه‌های هلال حرکت کنیم از ضخامت آن کاسته می‌شود. منظور از ضخامت میانی هلال ماه، پهنای بخش میانی کمان هلال است که بر حسب دقیقه قوسي بیان می‌شود. هر60 دقیقه‌ی قوس برابر 1 درجه است.  طبیعی است که هر چه جدايي زاويه اي هلال بیشتر باشد، ضخامت کمان هلال نیز بیشتر خواهد بود.

ركوردهاي رويت هلال ماه

در بسیاری از رشته‌های علمی و ورزشی، شکستن رکوردهای مختلف به یکی از عوامل ایجاد هیجان و همچنین پیشرفتِ آن رشته تبدیل شده است، جالب اینجاست که در مبحث رؤيت هلال ماه نیز رکوردهایی وجود دارد.

رکوردهای هلال ماه به بحرانی ترین میزان مشخصه‌هاي تأثيرگذار هلال در لحظه‌ی رؤیت گفته می‌شود. يكي از روش‌هاي اوّليه بررسي رؤيت پذيري هلال ماه، مقايسه‌ی مشخصه‌هاي نجومي هلال با مقادير حدّي يا همان ركوردها است. اگر مشخصه‌هاي نجومي مؤثر در رؤيت هلال وضعيت بهتري از ركوردها داشته باشند، مي‌توان ادعا كرد كه در صورت تحقّق شرايط مناسب يك رصدگر با تجربه قادر به رؤيت آن خواهد بود.

 

اختلاف در شروع ماه در تقويم قمري

اختلاف در شروع ماه در تقويم قمري كشورهاي مختلف  از سه مقوله نجومي، خطاي انساني و فقهي قابل بررسي است. امروزه با وجود نرم افزارهاي نجومي مختلف محاسبه موقعيت و مشخصات ماه كار ساده اي است. به دليل اختلاف موقعيت جغرافيايي كشورها با يكديگر، در برخي موارد طبيعي است كه رويت و شروع ماه آنها متفاوت باشد. علاوه بر اين رويت هلال يك امر انساني است و با توجه به افراد و شرايط مختلف متغير است. تجربه نشان داده است بسياري از مردم از شکل هلال اطلاعي ندارند وگاه، ابر يا دود هواپيما را با هلال اشتباه مي گيرند. برخي از افراد غير متخصص که به استهلال مي پردازند، دچار توهم رويت مي شوند، يعني هلالي وجود ندارد ولي مغز تصور مي کند هلال را مي بيند. مطالعات نشان مي دهد كه 15درصد رصدگران عادل دچار توهم مي شوند اين توهم رويت مي تواند مشکلاتي را در آغاز ماه قمري به وجود آورد. در سالهاي گذشته در برخي موارد همين عامل در كشورهاي همسايه باعث اشتباه در شروع ماه شده است. خوشبختانه در كشورمان بهره گيري از نظر كارشناسان علمي توانسته است اين مشكل را حل نمايد.

اختلاف در معيار شروع ماه در كشورهاي  اسلامي مهمترين عامل است. برخي معتقدند گواهي دو نفر مرد مسلمان عادل براي آغاز ماه قمري کافي است حتي اگر نظر آنها با محاسبات نجومي تطابق نداشته باشد(مانند عربستان)، برخي فقط رويت هلال را با چشم غير مسلح قبول دارند و برخي ديگر، استفاده از ابزار اپتيکي را بلامانع دانسته اند(مانند ايران) و ...

بسياري از مردم فكر مي كنند كه تقويم عربستان صحيح است و هميشه با رويت واقعي هلال ماه منطبق است و در بسياري از مواقع از آن براي اثبات يا رد شروع ماه قمري در كشور استفاده مي كنند. معيار شروع ماه در تقويم عربستان به اين صورت است كه بايد مقارنه ماه و خورشيد اتفاق افتاده باشد و در شهر مكّه، ماه پس از خورشيد غروب كند. در اين صورت فرداي آن روز اول ماه در تقويم ام القري خواهد بود.  با بررسي وضعيت ياد شده در ماه هاي مختلف مشخص مي شود كه اين معيار در بسياري از موارد دليلي بر رويت پذير بودن هلال نمي تواند باشد (مراجع شود به ماهنامه آسمان شب، سال اول، شماره هفتم،صفحه 55). در ماههاي مهم(رمضان، شوال،ذيحجه) گزارش هاي رويت هلال نيز بررسي و اول ماه اعلام مي شود. در اين كشور، شوراي عالي قضايي گزارش هاي رويت هلال را بررسي و براي شروع ماه اطلاعيه صادر مي كند. با اين وجود هم به دليل گزارشهاي غيرعلمي كه توسط افراد غير متخصص ارائه مي شود شواهدي وجود دارد كه اعلام اول ماه با هيچ معيارعلمي قابل توجيه نبوده است. یکی دیگر از مسائلی که باعث سردرگمی می شود اعلام شروع ماه در کشورهای غربی ما (مانند عربستان) و کشورهای شرقی(مانند افغانستان) است، در حالی که هنوز در ایران اعلام رویت نشده است! منطقی است که اگر ملاک نجومی مبنا باشد چنین چیزی غیرممکن است. این اشکال به این دلیل به وجود می آید که ممکن است برخی کشورهای شرقی از اعلام عربستان تبعیت کنند در حالی که رویت هلال در آنجا میسر نبوده است.

 

 

گروه اعزامی از استان گیلان برای رویت هلال شوال 1428 ه.ق

 

ملاک آغاز ماه قمري در ایران

در كشور ما تقويم هجري قمري در كنار تقويم هجري خورشيدي معتبر دانسته شده و مناسك مذهبي به اين تقويم وابسته است. در حال حاضر مرجع رسمي استخراج تقويم در كشورمان، شوراي مركز تقويم موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران است. اين شورا براي استخراج تقويم قمري از نظر فقهي مقام معظم رهبري بهره مي برد. از نظر مقام معظم رهبري، رويت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتيکي همانند دوربين دو چشمي و تلسکوپ مانعي ندارد. در سالهاي اخير، ايشان رويت هلال در روز(قبل از غروب خورشید) را نيز پذيرفته اند كه اين مسئله موجب ايجاد حوزه جديدي در رويت هلال شده است.

 

پيش بيني وضعيت رويت پذيري هلال ماه شوال 1436ه.ق

كارشناسان براي پيش بيني وضعيت رويت پذيري، ابتدا مشخصه هاي نجومي هلال ماه را در شامگاه 29 ماه قمري محاسبه و استخراج مي كنند و سپس با مقايسه اين مقادير با ركوردها و معيارهاي نجومي در مورد شروع ماه اعلام نظر مي نمايند.  به همين منظور مهمترين مشخصه هاي نجومي اين هلال در روز پنج شنبه 25 تیر 1394 در چند شهر محاسبه شده است.

 

جدول1 : مشخصات نجومي^* هلال ماه شوال 1436 (‌25 تیر 1394 ، 16 ژوئیه 2015) در شهرهاي مختلف

              * محاسبات در زمان غروب خورشيد به صورت راصد مركزي و با در نظر گرفتن اثر شكست انجام شده است.

 

با نگاه به اين مشخصه ها، مشخص است كه هلال شوال امسال داراي جدایی و ارتفاع کمی از افق است. در برخی شهرهای هلال ماه همزمان با غروب خورشید، غروب می کند و در شهرهای جنوبی هم مدت مکث آن کم است. بطوریکه رویت چنین هلالی را غیرممکن می سازد.  بنابراین هلال شوال در شامگاه روز پنج شنبه 25 تیر، رویت ناپذیر است. محاسبه مشخصه های نجومی هلال شوال در شهر مکه نشان می دهد که ماه چند دقیقه بعد از خورشید غروب می کند و با توجه به توضیحات ارائه شده، در تقویم عربستان، روز جمعه به عنوان اول ماه شوال تعیین شده است. برای بررسی وضعیت این هلال در روز، پارامترهای نجومی آن را با یکی از رکوردهای مشابه که در سالهای اخیر به دست آمده مقایسه می کنیم.

 

جدول2 : مقایسه  مشخصه های نجومی هلال شوال 1436

 

* در این زمان، این هلال توسط آقای سیدقاسم رستمی از پشت تلسکوپ 8 اینچ رویت شدند. در ساعت 17:10  برای آخرین بار هلال از پشت چشمی تلسکوپ رویت شد.

 

مشخصه های ستون اول نشان می دهد که در زمان رویت هلال شوال 1434، جدایی زاویه ای 02/8 بوده است و هلال شوال امسال در ساعت 19:50 به همان جدایی زاویه ای می رسد ولی در این هنگام، ارتفاع ماه حدود 5 درجه است که رویت پذیری آن غیرممکن است. در ستون سوم، مشخصه های نجومی هلال شوال امسال در زمانی محاسبه شده است که ارتفاع خورشید، با رکورد ذکر شده در جدول یکسان است. ملاحظه می شود که در این زمان، جدایی زاویه ای 7/6 درجه است که رویت آن را محال می باشد. بنابراین برای رویت هلال شوال 1436 در روشنایی روز نیز شانسی وجود ندارد. نتیجه می شود که هلال شوال امسال در پنج شنبه، رویت ناپذیر است بنابراین جمعه نمی تواند اول شوال باشد و همانطور که در تقویم رسمی کشور پیش بینی شده است روز شنبه 27 تیر، اولین روز ماه شوال و عید سعید فطر است.

 

در پایان برای روشن شدن اذهان عمومی، برخی سوالات رایج در این مورد را مطرح و به اختصار پاسخ می دهیم

1-   آیا ماه رمضان همیشه 29 روزه است؟ همانطور که ذکر شد طول ماههای قمری در کشورهای اسلامی بر اساس معیارهای نجومی پیش بینی می شود و طول یک ماه در یکسال ارتباطی به سالهای دیگر ندارد.بنابراین طول ماه رمضان می تواند 29 یا 30 روز باشد

 

2-   آیا یک ماه 30 روزه باشد، ماه بعد29 روزه خواهد بود؟ خیر. مدت طول هر ماه مستقل از ماه قبل است و ممکن است تا 4 ماه متوالی ماه قمری 30 روزه باشد.

 

3-   چرا با اینکه مقارنه ماه و خورشید اتفاق افتاده، هنوز اول ماه اعلام نشده است؟ از نظر معیارهای تجربی، در بهترین وضعیت هم تا چندین ساعت بعد از مقارنه نیز امکان رویت هلال حتی با تلسکوپ نیز وجود ندارد. ضمن آنکه از نظر شرعی مقارنه ماه و خورشید ملاکی برای شروع ماه نیست.

 

4-     آیا همیشه شروع ماه قمری(مثلا رمضان یا شوال) در ایران بعد از عربستان است؟ شروع ماه در هر نقطه ای بستگی به مشخصه های نجومی در آن کشور و البته ملاک شرعی فقهای آنجا دارد. بنابراین ممکن است شروع ماه در ایران و عربستان یکی باشد(مثل ماه رمضان امسال)

 

5-   چرا کشورهای غربی ما(مثل ترکیه و عربستان) و همینطور شرق ایران(مثل افغانستان) عید فطر را اعلام کردند ولی هلال در ایران دیده نشده است؟! همانطور که توضیح داده شد ممکن است برخی کشورها از کشورهای دیگر(مثل عربستان) تبعیت کنند یا ملاک دیگری برای شروع ماه داشته باشند و این معنی رویت هلال در آن کشورها نیست.

 

6-    ضخیم بودن هلال ماه در شب دو یا سوم ماه می تواند دلیلی بر شروع اشتباه اول ماه باشد؟ خیر. ماه به عنوان نزدیک ترین جرم سماوی به زمین، در طی یک شبانه روز با سرعت زاویه ای زیادی جا به جا می شود و به سرعت از خورشید فاصله می گیرد و بر ضخامت بخش روشن آن افزوده می شود. ضمن آنکه مدار ماه به دور زمین بیضوی است و این جابه جایی در زمانهای مختلف یکسان نخواهد بود. بنابراین با نگاه بصری به ماه به دقت نمی توان تعیین کرد که شب چندم ماه قمری است.

 

 

امير حسن زاده

       كارشناس مركز تقويم مؤسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران