در این شماره از نجوم بخش عمده‌ای از مطالب به موضوع اختصاص داده شده است. علاوه‌بر این موضوعات متنوع دیگری از جمله بررسی شهاب‌سنگ زنجان و شهاب‌سنگ‌‌های ایرانی، خسوف شش مهر امسال و گزارشی درباره کسب عنوان قهرمانی در المپیاد دانش‌آموزی نجوم پرداخته شده و همچنین نگاهی داریم آنچه در آسمان‌نمای گنبد می‌گذرد. 

توافق برای آسمان تاریک، آریان 6 در راه است، سلام رُزتا به خورشید، کاهوی فضایی، خورشید تبرئه شد و... از جمله جدیدترین خبرهای نجومی یک ماه اخیر است که در این شماره پوشش داده شده است.

شهاب‌سنگ زنجان کجاست؟

دو ماه گذشته برای علاقه‌مندان به شهاب و شهاب‌سنگ‌ها در ایران پر از هیجان بود؛ در حالی که معمولاً خبری در مورد شهاب‌سنگ‌های یافت‌شده در بیابان‌های ایران در رسانه‌ها دیده نمی‌شد، اخبار مربوط به سقوط دو شهاب‌سنگِ جدا از هم رسانه‌ها را در بر گرفت. در این نوشتار نگاهی به رویداد رؤیت آذرگوی درخشان شامگاه هشتم مرداد در ایران، حواشی آن و سقوط شهاب‌سنگ‌ احتمالی آن شده است علاوه‌بر این در این مقاله نگاهی شده به شهاب‌سنگ‌های کشف شده در ایران از گذشته تاکنون، و فهرست تأییدشده‌ی شهاب‌سنگ‌های ایران در بولتن شهاب‌سنگ‌‌‌شناسی را نشان می‌‌دهد.

ماشین جواب

در صفحه‌ی ورودی ژرفا می‌خوانیم:

آزمایشگاه سِرن بزرگ‌ترین، پر هزینه‌ترین و پیچیده‌ترین ابزار دست ساخته‌ی بشر، با بیش از نیم قرن سابقه است. این آزمایشگاه که با ذرات بنیادی و ریزترین اجزای عالم شناخته شده سر و کار دارد، قرار است به بسیاری از پرسش‌ها و ماجراجویی‌های علمی بشر پاسخ دهد تا و شناخت ما را از ابعاد مجهول عالم بهبود بخشد.

در حالی به بررسی کارکردهای شتابدهنده‌ی بزرگ سرن در این ویژه نامه می‌پردازیم که پنج ما ه از آغاز به کار مجدد در 16 فروردین امسال می‌گذرد و بتازگی نشانه‌های ذره‌ی پنتا کوارک در آشکارساز سرن آشکار شده است. این ماشین قرار است به زودی رازهای بیشتری از کیهان را برملا کند.

ابرسازه پیچیده

شروع مقالات بخش ژرفا با مقاله‌ای از حامد الطافی درباره‌ی این اَبَر سازه‌ی بزرگ و نحوه‌ی کارکرد شروع می‌شود. در ابتدای مقاله می‌خوانیم:

اینجا آزمایشگاه عظیمی است که نامش با کاوش‌های پیچیده درباره‌ی مفاهیمی مانند سرعت‌ها و انرژی‌های بسیار زیاد آمیخته است. در شتاب‌دهنده‌ها، ذرات بنیادی با سرعت‌های نزدیک به سرعت نور به هم برخورد می‌کنند. آنچه به جا می‌ماند توده‌‌ای از ذرات دیگر است که مسیری آشفته و پُر پیچ و خم را طی می‌کنند و نقشی گاه چنان درهم و برهم پدید می‌آورند که شاید در نگاه نخست چیزی برای گفتن نداشته باشد. اینجا آزمایشگاهی بزرگ و پیچیده است که به بنیادی‌ترین ابهام‌ها و پرسش‌های فیزیک امروز می‌پردازد. آنچه زمانی در قالب مفاهیم فیزیک کوانتوم از میان روابط و فرمول‌های بغرنج ریاضی سر بر آورده بود، اکنون به لطف این آزمایشگاه پیشرفته، رنگ تجربه و واقعیت به خود می‌گیرد. تشخیص هویت بسیاری از ذرات زیر اتمی، شناخت ساختار اتم‌ها، کشف بوزون هیگز و همین اواخر شناسایی کوارک پنج‌ تایی تنها نمونه‌‌ای از کارهای بزرگی است که در این مجموعه و آزمایشگاه‌های وابسته‌ی آن انجام داده‌اند. هرچند مانند بسیاری دیگر از شاخه‌های علم، پاسخ به یک سوال، پرسش‌های دیگری به دنبال می‌آورد.

فیزیک در سرن

پس از آشنایی با ساختار سرن و نحوه‌ی کارکرد آن، به سراغ دنیای  ذرات زیر اتمی می‌رویم. سیما قاسمی در مقاله‌ای با عنوان «فیزیک در سرن»، ما را با این دنیای اسرارآمیز آشنا می‌کند. در بخشی از این مقاله آمده است: 

شناخت ماده و اینکه ماده از چه چیز یا چیزهایی تشکیل شده است یکی از سوال‌های بنیادی در تاریخ بشر بوده است.  در طی قرن‌ها، اندازه‌گیری خواص مواد و طبقه‌بندی آنها منجر به این شد که از کمتر از دویست سال پیش، حدود صد عنصر (اتم) را ذرات سازنده‌ی همه‌ی تنوع ماده در طبیعت بدانیم. اما در حدود صد سال است که دیگر این اتم‌ها را بنیادی‌ترین جزء ماده نمی‌دانیم. با کشف الکترون و هسته‌ی اتم هیدروژن (پروتون) و نوترون،  در آزمایشهای مختلف در اواخر قرن نوزدهم  و اوایل قرن بیستم میلادی، مشخص شد که تمام اتم‌ها از این سه ذره ساخته شده‌اند. پس از شکل‌گیری مکانیک کوانتومی، تحولی دیگر به وجود آمد. مکانیک کوانتومی رفتار ذرات در ابعاد اتمی و کوچکتر از آن را توصیف می‌کند و پیش‌بینی‌های این مدل سازگاری خوبی با بسیاری از خواص اندازه‌گیری شده برای اتم‌های مختلف است. مکانیک کوانتومی با استفاده از خواص این سه ذره‌ (الکترون، پروتون و نوترون) و نیروی الکتریکی بین بارهای مختلف موجود در اتم‌ها،  دلیل تنوع  اتم‌ها را توصیف می‌کرد و بسیاری خواص اتمی با این مدل به زیبایی توجیه می‌شد. در واقع بار یکسان الکترون و پروتون و جرم متفاوت‌ آنها و وجود ذره‌ی خنثی نوترون با جرم تقریباً برابر جرم پروتون، چگونگی شکل‌گیری طیفی از اعداد اتمی و جرمهای اتمی که در جدول تناوبی می‌شناسیم را به دست می‌دهند...

آزمایشگاه کیهان

اگرچه آنچه از نتایج و دستاوردهای برخورد دهنده‌ی بزرگ هاردرونی (LHC) به دست می‌آید، فیزیک‌دانان ذرات بنیادی بیشترین سهم را دارند، در این میان اما، کیهان‌شناسان نیز چشم امیدشان به این دستگاهِ جواب عظیم است و بعضی از آشکارسازهای LHC  به طور اختصاصی برای پاسخ‌گویی به پرسش‌های کیهان‌شناختی طراحی شده‌اند. شاید تعجب‌آور باشد که چگونه بزرگ‌ترین آزمایشگاه ذرات بنیادی جهان که با ریزترین اجزای عالم قابل‌شناخت ما سر و کار دارد، قرار است پاسخ‌هایی برای پرسش‌های کیهان‌شناسانه‌ی ما نیز بیابد؛ امیرحسن موسوی در مقاله‌ای با عنوان «آزمایشگاه کیهان»، به 4 پرسش بنیادی در زمینه‌ی کیهان‌شناسی پرداخته است که پاسخ آن را نه با تلسکوپ‌ها و جست‌وجو در آسمان، بلکه قرار است در سرن، تونلی دایره‌ای در منطقه‌ای مرزی میان سوئیس و فرانسه جست‌وجو کنیم.

بهای انسان ماندن

اما این بزرگ‌ترین آزمایشگاه دست‌ ساخته ی بشر، گران‌بها ترین هم هست. هزینه‌ای که در طی سال‌ها برای ساخت و راه‌اندازی چنین ابرسازه‌ی عظیمی پرداخته شده، چنان هنگفت است که بسیاری این موضوع را مطرح می‌کنند که صرف چنین هزینه‌هایی چه فایده‌ای برای بشر دارد؟ پوریا ناظمی با بررسی این موضوع در مقاله‌ای با عنوان «بهای انسان ماندن» به چرایی فایده و اهمیت پرداخت چنین هزینه‌هایی در حوزه‌ی علم می‌پردازد.

آزمایشگاه سرن را یکی از گران‌ترین ماجراجویی‌های علمی بشر خوانده‌اند. سرن پروه‌ای است با بیش از نیم قرن سابقه برای کاوش در ناشناخته‌ترین ابعاد عالم و بنیادی‌ترین روابطی که جهان ما را برقرار ساخته است.

اما چرا باید اینقدر هزینه کرد و  درباره‌ی مسائلی تحقیق کرد که نه امروز و حتی شاید نه در فرداهای دور و نزدیک، تاثیر مستقیمی بر زندگی ما ندارند؟  این‌ها سوال‌هایی است که هر بار که خبری مانند کشفیات سرن منتشر می‌شود، بسیاری از مردم از خود می‌پرسند و از آن بدتر برخی از سیاستمداران ناآگاه یا غرض‌ورز نیز به آتش آن دامن می‌زنند. سوال هایی از این دست هر بار که مطرح می‌شود، عمدتا ظاهری مشابه هم دارند و عمیق‌ترین لایه‌های حسی افراد را هدف می‌گیرند و به گونه‌ای مطرح می‌شوند که گویا انسان بر سر دو راهی انسانیت و چنین آزمایش‌هایی قرار دارد و آنها که چنین خرج‌هایی می‌کنند، دانشمندان دیوانه‌ی فارغ از جامعه و دردهای آن هستند!

ایران، آهسته در سرن

آزمایشگاه سرن قدمتی بیش از پنجاه سال دارد و در طی سال‌ها هزاران نفر از دانشمندان و فیزیک‌دانان در این مرکز، حضور داشته یا دارند. به طوری که در حال حاضر حدود 3000 فیزیکدان و مهندس ماهر به طور تمام‌وقت و حدود 8000 دانشمند و مهندس به طور پاره‌وقت و به نمایندگی از 580 دانشگاه و مؤسسه‌ی تحقیقاتی از 80 کشور دنیا در این مرکز مشغول به کار هستند.

محمدحسین الماسی در گزارشی نگاهی داشته به وضعیت همکاری ایران و سرن؛ ابتدا به وضعیت ساختاری سرن و حضور کشورهای جهان در این مرکز علمی پرداخته و در گفت‌و‌گویی که با دکتر حسام‌الدین ارفعی، رییس پژوهشکده ذرات و شتابگر و همچنین دکتر مجتبی محمدی از پژوهشگران نسل اول پژوهشکده داشته است، نحوه آغاز فعالیت ایران در سرن و وضعیت کمی و کیفی همکاری ایران و سرن مورد بحث قرار گرفته است. و موقعیت ایران نسبت به سایر کشورهای منطقه و جهان، مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است.

داستان یک موفقیت

در شماره‌ی 248 ماهنامه‌ی نجوم به مناسبت شروع دوباره‌ی فعالیت «برخورددهنده‌ی بزرگ هادرونی» گفت‌وگویی اختصاصی با پروفسور پائولو جوبلینو (Paolo Giubellino)، مدیر و سخنگوی آزمایش آلیس، منتشر کردیم. اواخر تیرماه امسال نیز، LHCb که در کنار آشکارسازهای CMS و اطلس و آلیس، یکی از چهار آزمایش اصلی «برخورددهنده‌ی بزرگ هادرونی» (LHC) در سرن به¬شمار می‌رود خبر از کشفی جدید داد. این کشف مربوط به پنتاکوارک بود و در شرایطی اعلام شد که تنها چهار ماه از آغاز فعالیت فاز جدید «ال.اچ.سی» می‌گذشت.

به همین بهانه هدا عربشاهی این‌ بار به سراغ پروفسور تیتزیانو کامپورِزی (Tiziano Camporesi)، مدیر و سخنگوی آزمایش CMS، رفته است؛ کامپورِزی از جمله افرادی بود که در شکل‌گیری همکاری بین ایران و سرن و تشکیل گروه ایرانی در سرن، به ویژه CMS نقش سازنده‌ای داشت. بخش¬هایی از این گفت¬و گو به این همکاری‌های ایران و سرن اختصاص یافته¬ است. و بیان‌گر نظراتش در مورد آزمایش CMS و نقش گروه ایرانی در این آزمایش است.

**************************

سکوی شماره یک

عنوان گزارشی از هدا عربشاهی است که موضوع قهرمانی ایران در نهمین دوره المپیاد بین‌المللی نجوم و اخترفیزیک را پوشش داده است. در این دوره از رقابت که از چهارم تا سیز دهم امرداد امسال در کشور اندونزی برگزار شده بود، تیم دانش‌آموزی ایران با کسب سه نشان طلا و چهار نقره و سه برنز توانست به مقام قهرمانی دست بیابد. در کنار این گزارش یادداشتی از محمدجواد شریعت‌زاده، دارنده‌ی مدال نقره‌ی جهانی ششمین المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک آمده که به دلایل و عوامل تاثیرگذار در کسب رتبه نخست دانش‌آموزان ایرانی اشاره شده است.

خاموشی به وقت مهتاب 

پس از گذشت 1388 شب و گذر از 38 شماره‌ی ماهنامه‌ی نجوم، بار دیگر ماه قرمز ساعتی مهمان آسمان ایران است و فرصتی مناسب برای دیدن یک پدیده‌ی طبیعی دیگر فراهم است. پس ابزارها را آماده کنید تا به درون سایه‌ی زمین سفر کنیم.

ششم مهر، خسوفی خواهیم داشت که بیش از نیمی از مراحل آن در ایران قابل مشاهده است. به همین بهانه مقاله‌ رصدی این شماره مجله را اختصاص دادیم به خسوفی که در پیش است و علی ابراهیمی‌سراجی به طور کامل این خسوف را زیر ذره‌بین برده است.

قرار ما این نبود

آسمان‌نمای گنبد مینا بزرگ‌ترین آسمان‌نمای کشور و شاید خاورمیانه است که چند ماهی است از افتتاح آن می‌گذرد. معماری جذاب و مدرن آسمان‌نما و قرارگیری آن در تفرجگاه تپه‌های عباس آباد، نشان از وجود مرکز علمی مدرن و با کیفیت می‌دهد. اما واقعیت جور دیگری است. پوریا ناظمی و پیمان اکبرنیا در یادداشت‌های جداگانه‌ای به بررسی کیفی این مرکز و خدماتی که به بازدیدکنندگان ارائه می‌دهد، پرداختند که پیش از این وعده‌های بسیاری داده شده بود.  وعده‌هایی که اگر عملی می‌شد، با آنچه امروز از این مرکز می‌بینیم، بسیار متفاوت می‌بود.

در بخشی از یادداشت پوریا ناظمی می‌خوانیم:

تهران، شهری که دوستش داریم، دیگر آن شهری و روستایی نیست که روزگاری بود...  داستان آسمان پرستاره برای آنان که در این نسل در این شهر به دنیا آمده‌اند و بزرگ‌شده‌اند، افسانه‌ای است قدیمی. آن را داستانی تخیلی و دور از ذهن می‌دانند و باور نمی‌کنند که روزگاری آسمان بر فراز سر تهران ستاره‌باران بوده باشد. باور نمی‌کنند که در میانه‌ی تابستان مردمان این شهر زمانی که برای سپری کردن شبی خنک، به‌جای پناه بردن به دامان کولرها و اسپلیت‌های مدرن، پشه‌بندهای خود را بر بهارخواب و پشت‌بام‌ها می‌آویختند و زیراندازها و تشک‌های خود را چند ساعتی زودتر پهن می‌کردند که خنکای غروب را به خود بگیرند، می‌توانستند در میانه‌ی این آسمان پرستاره شهاب‌ها را ببینند و با دیدن آنها آرزوهای خویش را به یاد بیاورند.

این سوگواره‌ای بر گذشته نیست و طلب آن آسمان و آن شهر و آن سبک زندگی نیز شاید رؤیایی محال باشد؛ اما باید به راه‌هایی فکر کرد که خسارت چنان خسران‌هایی را کم کرد و یا حداقل کاری کرد که چنان طبیعتی که روزگاری ما بخشی از آن بودیم به افسانه و داستان بدل نشود. ما نمی‌توانیم آسمان شب ازدست‌رفته‌ی تهران را به آن برگردانیم، اما می‌توانیم بهترین جایگزین را در اختیار مردمانش قرار دهیم...

 http://nojum.ir/fa/events/1394/06/11/nojum-250.aspx