ماه گرفتگی یا خسوف زمانی رخ می دهد که زمین با قرار گرفتن میان  ماه و خورشید  مانع رسیدن نور خورشید به ماه  میشود . هنگامی که ماه از درون سایه ی زمین عبور کند خسوف کامل خواهد بود و اگر ماه از میان نیم سایه ی زمین بگذرد خسوف به صورت نیم سایه ای دیده خواهد شد . سایه ی زمین در واقع از دو قسمت مخروطی شکل درست شده که یکی در داخل دیگری قرار دارد. بخش خارجی یا نیم سایه ای منطقه ای است که زمین فقط قسمتی از پرتو های خورشید را مسدود می کند و مانع از رسیدن آنها به ماه می شود.

تاریخچه رصد خسوف

قدیمی‌ترین خسوف ثبت‌شده در تاریخ مربوط به‌سال ۷۲۱ پیش از میلاد است که بطلمیوس آن را در کتاب مَجِسطی خود به‌طور کامل شرح داده است. رصدگران بابل و یونانیان باستان از روی رصد دقیق ماه‌گرفتگی‌ها متوجه شدند که لبه سایه همواره شکلی شبیه به‌دایره دارد و سپس استدلال کردند که زمین شکلی شبیه به‌کُره دارد و گِرد است. در سال ۴۹۹ پس از میلاد، یک ریاضیدان هندی برای نخستین‌بار به‌طور دقیق و درست، محاسبات مربوط به‌دو پدیده خسوف و کسوف را ارائه داد

با توجه به موقیت های مختلف زمین ،ماه وخورشید سه نوع متفاوت از ماه گرفتگی قابل تشخیص است:

1) خسوف نیم سایه ای :

ماه از قسمت نیم سایه ی زمین عبور می کند. در این حالت تغییر نور سطح ماه بسیار کم بوده و مشاهده آن دشوار است.

2)خسوف جزیی :

در خسوف جزیی بخشی از ماه از سایه ی زمین عبور می کندو  قسمتهایی از آن در تاریکی فرو می رود.رصد این رویداد حتی بدون استفاده از ابزار اپتیکی نیز ساده است.

3)خسوف کامل :

تمام ماه از داخل سایه ی زمین عبور می کند وبطور کامل در تاریکی فرو می رود. این رویداد به خاطر رنگ های گوناگون و متغییری که ماه در لحظه ی گرفت کامل در سطح خود دارد بسیار برجسته و مورد توجه است.

رصد ماه گرفتگی :

بر خلاف خورشید گرفتگی ( کسوف) که نیاز به استفاده از عینک های خاص و ابزار مخصوص است ، رصد ماه گرفتگی کاملا" بی خطر است و شما به هیچ  پالایه (فیلتر) یا محافظی نیاز ندارید .حتی برای رصد این پدیده نیازی به استفاده از تلسکوپ هم نیست . در زمان خسوف می توانید ماه  را با چشمان خود نیز رصد کنید . اگر از ابزاری نظیر تلسکوپ و دوربین دوچشمی یا شکاری استفاده کنید میتوانید جزییات بسیار خوبی از ماه در زمان خسوف جزیی یا زمان خسوف کامل مشاهده کنید.

 عکاسی از ماه گرفتگی :

اگر علاقمند به عکاسی از ماه گرفتگی هستید و دسترسی به ابزاری نظیر لنز های تله یا تلسکوپ دارید ، از دوربین های عکاسی  DSLR یا خودکار دیجیتال Compact  یا دوربین های تلفن های همراه برای عکاسی استفاده کنید.

دوربین و لنز باید حتما روی یک پایه محکم سوار شده باشد و در زمان خسوف جزیی از سرعت های بالا برای عکاسی استفاده کنید و در خسوف کامل نوردهی چند ثانیه ای برای ثبت ماه قرمز رنگ رنگ را امتحان کنید. در ماه گرفتگی روز دو شنبه یک فرصت استثنایی برای عکاسی از ماه گرفتگی وجود دارد. کسانی که علاقمند به عکاسی از قرص ماه کنار مناظر زمینی هستند با توجه به ارتفاع کم ماه و همچنین نور کم آن به سبب خسوف کلی میتوانند با استفاده از دوربین های دیجیتال یا تلفن های همراه از ماه گرفته در کنار طبیعت ، اثار تاریخی و یا مناظر دیدنی عکاسی کنند.

ویژه گی دیگر ماه گرفتگی فردا پدیده ابر ماه است. در این حالت ماه کمی بزرگتر از  اندازه معمول خود در شب 14 خواهد بود. افزایش قطر ماه ، حضور ماه در افق غرب آسمان و هم راستا شدن با مناظر زمینی و همچنین رنگ قرمز ماه که حالتی غیر عادی برای ماه محسوب میشود میتواند فرصتی برای عکاسان و علاقمندان به ثبت پدیده های آسمانی و مناظر زمینی باشد. برای این منظور میتوانید از لنز های تله فوتو بین 70 تا تله های قوی تر نظیر 200 – 300 و 500 میلیمتر استفاده کنید.

نوردهی :

برای نوردهی دوربین های DSLR در حالت M یا BULB نوردهی را به نسیت حساسیت ISO و دیافراگم مورد استفاده تنظیم کنید. ایزو در حالت ماه گرفتگی جزیی میتواند 100 یا 200 و در حالت ماه گرفتگی کامل 800 تا 1600 باشد. دیافراگم در حالت ماه گرفتگی جزیی بین 4.5 تا 11 تنظیم کنید. و در ماه گرفتگی کامل آن را بین 2.8 تا 4.5 قرار دهید.

توجه داشته باشید ماه و زمین هر دو در حال حرکت هستند. این حرکت اگرچه با چشم قابل مشاهده نمیباشد ولی در لنز ها و نوردهی طولانی چند ثانیه ای کاملا نمود پیدا میکند . در خسوف کامل اگر نوردهی را درست تنظیم نکنید میتواند باعث مات شدت و کش آمدن ماه و یا ستارگان شود. برای رفع این مشکل باید از مقر یا پایه های موتور دار تلسکوپ استفاده کنید. اگر چنین ابزاری ندارید برای جبران نوردهی بایدISO  را بالا ببرید و دیافراگم را در حالت باز قرار دهید.

جدول حداکثر نوردهی  با توجه به لنز مورد استفاده برای خنثی سازی حرکت وضعی زمین و حرکت ماه برای دوربین های فول فریم ( در صورت استفاده از دوربین های کراپ سنسور ، نوردهی را تقسیم بر 1.5 نمایید.)

برای نوردهی هرچه لنز شما تله بالاتری باشد نوردی محدودتری خواهید داشت. این نسبت را حرکت زمین به دور خودش و حرکت ماه به دور زمین تعیین میکنند. این حرکت اگر خنثی نشود باعث کش آمدن تصویر میشود. اگر از ماه گرفتگی عکاسی میکنید میتوانید تصاویرتان را برای ویگاه عکاسان آسمان شب SkyPix.org ارسال نمایید.

ماه گرفتگی 6 مهر ماه 1394 در ایران

این ماه گرفتگی در سحر گاه روز 2 شنبه 6 مهر ماه 1394 از سراسر ایران قابل مشاهده است. ورود لبه ماه به سایه زمین در ساعت 4 و 37 دقیقه بامداد دوشنبه رخ می دهد و در ساعت 5 و 41  دقیقه ، سایه زمین تمام قرص ماه را می پوشاند و ماه گرفتگی کلی آغاز می شود. در ساعت 6 و 53 دقیقه ماه گرفتگی کلی تمام شده و ماه شروع به خروج از سایه (باز شدن) می کند. پایان ماه گرفتگی در ساعت 7 و 57 دقیقه بامداد دوشنبه است. پایان گرفتگی در هیچ نقطه ای از ایران دیده نمی شود. همچنین در مناطق شرقی ایران، قبل از آغاز گرفتگی کلی، ماه غروب می کند. مناطق شرق آسیا و بخش هایی از آسیای میانه، اقیانوسیه و بخش کوچکی از آلاسکا امکان رویت این خسوف وجود ندارد. بهترین مناطق برای رویت و رصد این پدیده غرب و شمال غرب ایران و غرب اسیا و قاره اروپا میباشد.

وضعیت هوای ایران

خوشبختانه در اکثر مناطق ایران پیش بینی هوایی صاف و بدون ابر است

چرا ماه در هنگام گرفت در تمام­‌سایه زمین ناپدید نمی‌شود بلکه به‌رنگ سرخ تیره‌ای کماکان، با کمی دقت، پیداست؟

 علت، وجودِ جوّ زمین است. گرچه زمین نور خورشید را سد می‌کند و سایه آن در فضا و در مسیر گردش ماه سبب خسوف می‌شود اما نور خورشید در این هنگام در جوّ زمین پخش می‌شود و بخشی از نور در سایه زمین منتشر می‌شود. طول‌موج‌های بلند نورمرئی، یعنی سرخ، بهتر از جوّ عبور می‌کنند و طول‌موج‌های کوتاه بیشتر در جوّ پخش می‌شوند. در نتیجه نور سرخ ضعیف رسیده از جوّ زمین تمام­‌سایه را کمی روشن می‌کند و ماه در اوج خسوف با بازتاب این نور با تَه‌رنگ سرخ ضعیفی پیداست. اما میزان روشنایی و سرخی ماه در هر خسوف کلی تغییر می‌کند که سنجش آن موضوعی جذاب برای منجمان آماتور و دانشمندان است. تاریکیِ ماه گرفته در نگاه اول به‌مسیر ماه در تمام­‌سایه زمین و این که چقدر از وسط سایه عبور کند یا لبه‌ها نزدیک باشد و این که ماه نزدیک به اوج یا حضیض (دورترین و نزدیک‌ترین فاصله از زمین) باشد وابسته است. اما جوّ زمین نیز نقش‌‌بزرگی‌دارد. میزان پوشش ابر در لبه‌های قرص زمین (نسبت به‌ماه) در میزان پراکندگی و جذب نور خورشید تعیین‌کننده است. از سوی دیگر پراکندگی ذرات غبار در جوّ زمین نیز بسیار اثرگذار است. هرچه بیشتر باشند نور بیشتری جذب می‌شود و تمام­‌سایه تاریک‌تر می‌شود و خسوف هم همین‌طور. مثال بارز چنین خسوف تیره‌ای در آذر ۱۳۷۱ رخ داد و از سراسر ایران نیز دیده شد. فوران آتشفشان پیناتوبو در آسیای شرقی چنان جوّ زمین را غبارآلود کرده بود که یکی از تیره‌ترین خسوف‌ها رخ داد.

تصویری از مراحل کامل ماه گرفتگی جزیی تا کامل

تصویری از یک ماه گرفتگی کامل