عباس خاراباف*
فضا و فناوری فضایی، چندسالی است که به شدت مورد توجه ایرانی‌ها قرار گرفته و توجه بیشتر مردم را به خود جلب کرده است. کارشناسان اعتقاد دارند که پرتاب چند ماهواره و موجود زنده در چند سال اخیر و پیامدهای حاصل از آن باعث شده است تا بر سر این حوزه این همه بحث و توجه باشد. دستاوردهای چند سال اخیر کشورمان در حوزه فناوری فضایی قابل تحسین است و نمی‌توان منکر همه چیز شد. این که یک کشور تحت تمام فشارهای خارجی و با کمترین امکانات ممکن و با تکیه بر تلاش شبانه‌روزی کارشناسان، متخصصان و دانشمندان فضایی خود بتواند بارها و بدون کمک خارجی ماهواره پرتاب کند، کم دستاوردی نیست. اما از طرفی اگر منصفانه و منطقی قضاوت کنیم هرگز نمی‌توانیم این دستاوردها را به نام یک شخص یا یک گروه خاص، یا یک دولت ثبت کنیم. به نظر نباید پیشرفت‌های فضایی کشور را در همین چند سال اخیر خلاصه کرد.
فناوری فضایی پیشران سایر فناوری‌ها در دنیا به حساب می‌آید و هرکشوری که به این فناوری دسترسی پیدا کند می‌تواند ثروتمند باشد و رفاه را برای ملتش فراهم سازد؛ مهم‌تر از همه اینکه فناوری فضایی ضامن امنیت ملت‌هاست. جمهوری اسلامی ایران هم با توجه به این دلایل از زمان جنگ تحمیلی در این زمینه فعالیت‌هایی را انجام داد و پس از سال‌ها تلاش و صبر به دستاوردهای قابل توجهی رسید.
چرا سازمان فضایی تشکیل شد؟
به دلیل پتانسیل‌هایی که در کشور در زمینه فضا و فناوری فضایی وجود داشت و به دلیل پیشرفت‌های جذاب در این حوزه، تشکیل یک نهاد مستقل و متمرکز غیرنظامی در امر فضا و فناوری فضایی در کشور امری اجتناب‌ناپذیر بود. خلاء چنین سازمانی در مجامع داخلی و بین‌المللی نیز به شدت احساس می‌شد. در آن زمان نظر به حضور در عرصه‌های بین‌المللی، تعیین تکلیف نقاط مداری و تامین نیازمندی‌های مخابرات فضایی مهم‌ترین دلایل برای تاسیس سازمان فضایی زیر نظر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بود.
اما فعالیت‌های فضایی تنها در زمینه ارتباطات و مخابرات خلاصه نمی‌شوند و یک سازمان فضایی خوب باید در تمامی زمینه‌های موجود فضایی فعالیت کند. با توجه به گسترش فعالیت‌های فضایی در کشور در زمینه‌ها و شاخه‌های مختلف، انتظار می‌رفت سطح فعالیت سازمان فضایی بالاتر رود و به نوعی تمامی زمینه‌ها را پوشش دهد. در حالی که یک سازمان متبوعه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات نمی‌توانست به طور مثال فعالیت‌هایی در زمینه سنجش از دور، هواشناسی، ناوبری و یا علوم و اکتشافات فضایی داشته باشد. بدین ترتیب بود که هدایت سازمان فضایی مستقیما به نهاد ریاست جمهوری واگذار شد.
نه تضعیف، نه اجرایی
سازمان‌های فضایی بسیاری از کشورهای پیشرفته فضایی از نظر ساختاری در سطوح بالاتر از وزارت‌خانه‌ها تعریف شده‌اند. در دولت جدید نیز انتظار می‌رود با انتقال به زیر نظر معاونت اجرایی ریاست جمهوری، سازمان فضایی هرگز تضعیف شود. اگرچه بعضی از کارشناسان به دلیل نظارت بر بودجه این سازمان تمایل دارند بازگشت به عقب را تجربه کنند. اما بازگشت به عقب راه حل مناسبی به نظر نمی‌رسد.
پیشنهاد بسیاری از کارشناسان این است که سازمان فضایی حتی قوی‌تر از گذشته شود اما به هیچ عنوان وارد امور اجرایی مثل ساخت ماهواره و فضاپیما و پرتاب موجود زنده نشود. بهترین نوع فعالیت برای سازمان فضایی، مدیریت برنامه‌های فضایی، تدوین اسناد و نقشه‌های راه و راهبردهای فضایی کشور است. بهترین ساختار هم این است که در این سازمان کرسی‌هایی برای همه ارگان‌های فضایی کشور وجود داشته باشد. فعالیت در زمینه ترویج دانش و فرهنگ فضایی و دفاع از حقوق ملت ایران در عرصه‌های بین‌المللی نیز باید از اولویت‌های این سازمان باشد که متاسفانه در این چند سال اخیر تقریبا به فراموشی سپرده شده بود.
اشتباهات گذشته
خروج سازمان فضایی ایران از مسیر صحیح خود در نقش یک بازی‌ساز و مدیر هماهنگ کننده میان سازمان‌ها در سال‌های گذشته و ورود آن به حوزه اجرا در نقش یک بازیگر جزء که به جای هماهنگ کردن دیگر بازیگران به رقابت با آنها می‌پردازد، جایگاه سازمان فضایی را در حدی متزلزل کرد که دولت تدبیر و امید را واداشت، برای اصلاح ساختار این سازمان کمیته‌ای ویژه تشکیل دهد و در نهایت این سازمان تحت مدیریت معاونت اجرایی ریاست جمهوری به فعالیت خود ادامه دهد.
کارشناسان و نهادهای فعال در حوزه فضا همگی امید دارند، اصلاح ساختار موجود، سازمان فضایی ایران را قادر سازد تا تمامی ظرفیت‌های فضایی کشور در بخش‌های مختلف را همسو کرده و موجب هم‌افزایی سازمان‌های اجرایی با تجربه در توسعه فناوری‌ها و زیرساخت‌های فضایی کشور شود.
اتفاقاتی که نباید می‌افتاد
کارشناسان و فعالان حوزه فضایی کشور در سال ۸۹ تصور می‌کردند با جدا شدن سازمان فضایی ایران از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و قرار گرفتن آن ذیل نهاد ریاست جمهوری، اهداف تعیین شده برای آن سازمان را که در سند چشم‌انداز و برنامه ۱۰ ساله توسعه فضایی کشور ذکر شده است به گونه‌ای بهتر دنبال کند. آنها انتظار داشتند همانگونه که در این اسناد اشاره شده، سازمان فضایی ایران مسئولیت اجرای ماموریت‌ها، برنامه‌ها و مصوبات شورای عالی فضایی را با استفاده حداکثری از توان کلیه دستگاه‌ها، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، موسسات و مراکز دانش بنیان و متخصصان بر عهده گیرد. اما همانگونه که شورای عالی فضایی در تنها دو جلسه برگزار شده پس از این تصمیم نتوانست از عهده سیاست‌گذاری برآید، سازمان فضایی ایران نیز به جای پرداختن به امر مدیریت کلان و برنامه‌ریزی برای بازیگران فعال کشور به عنوان یک بازیگر نوظهور در توسعه فناوری‌های فضایی ایران، بودجه و انرژی خود را صرف ایجاد زیرساخت‌ها و فناوری‌هایی کرد که نهادهای دیگر به ویژه نهادهای دفاعی، پس از سال‌ها تلاش و صرف هزینه‌های کلان آنها را به خوبی ایجاد کرده بودند و قدرتمندانه در حال توسعه آنها بودند.
پیش از سازمان فضایی، سازمان‌ها و ارگان‌هایی از جمله گروه صنایع فضایی صاایران، همانگونه که در برنامه ۱۰ ساله توسعه فضایی ایران مشخص شده بود، فعالیت‌های بسیار ارزشمندی در حوزه‌های تعیین شده اجرایی کرده بودند. به صورت نمونه، گروه صنایع فضایی صاایران به تنهایی مسئولیت ساخت بیشتر ماهواره‌های کشور را بر عهده داشته و در زمینه توسعه ایستگاه‌های زمینی و مراکز هدایت و کنترل، این سازمان از پیشگامان کشور است. همچنین سازمان صنایع هوافضا، زیرساخت‌های گسترده‌‌ای را در زمینه ماهواره‌برها، پایگاه‌های پرتاب و سیستم‌های دیگر در کشور ایجاد کرده است.
در این میان سازمان فضایی ایران با محور نامیدن برنامه قراردادن انسان در مدار برای کشور که بر اساس تحقیقات انجام شده حداقل ۱۴ سال زمان و ۱۴ میلیارد دلار بودجه کشور را صرف خواهد کرد، ادعا می‌کند زیرساخت‌های بخش‌های دفاعی برای این کار کافی نیستند، این در حالی است که عمده زیرساخت‌های موجود توسط این بخش‌ها تا کنون توسعه داده شده‌اند و حتی اگر برنامه ارسال انسان به فضا ملاک قرار گیرد، منطقا توسعه زیرساخت‌ها در نهادهای مادر بسیار بهتر امکان‌پذیر است تا سازمانی که تجربه‌ای به مراتب کمتر از سایرین دارد و وظیفه اصلی آن نیز نه توسعه فناوری و زیرساخت بلکه مدیریت، برنامه ریزی و جهت دهی به امکانات موجود جهت توسعه فضایی است.
جلوداران فناوری فضایی
اساسا موضوع توسعه فناوری‌های فضایی در کشور تنها یک جنبه از برنامه ۱۰ ساله توسعه فضایی کشور است که نهادهای دفاعی به عنوان جلوداران فناوری تاکنون به خوبی از اجرای آن برآمده‌اند و این امری معمول در جهان است چرا که توسعه این‌گونه فناوری‌ها در اغلب کشورها توسط بخش‌های دفاعی یا شرکت‌های خصوصی انجام می‌شود. می‌توان ایالات متحده آمریکا را به عنوان نمونه ذکر کرد که ۷۲ درصد از ۸۰ درصد کل بودجه خود را که برون‌سپاری و به شرکت‌هایی چون لاکهید مارتین، بوئینگ، جاکوبس و... جهت توسعه فناوری پرداخت می‌کند و میزان بسیار کمی از بودجه خود را برای پژوهشگاه فضایی مرتبطش که به امور تحقیقاتی و عملیاتی می‌پردازند در نظر می‌گیرد.
گلوگاه اصلی فضایی در کشور
گلوگاه و مشکل اصلی بخش فضایی کشور در حال حاضر توسعه خدمات و بهره برداری از محصولات فضایی کشور است که متاسفانه سازمان فضایی ایران از این بخش مغفول مانده و از سایر بخش‌ها مثل صداوسیما یا وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، تنها می‌توان انتظار داشت به توسعه علاقمندی‌های مربوط به خود در این زمینه بپردازند و سازمان فضایی باید به عنوان یک نهاد برنامه‌ریز فرابخشی به آن توجه می‌کرد. علاوه بر این کسب نمایندگی، عضویت و حضور فعال موثر در مجامع و اتحادیه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی مربوط از وظایف تعریف شده در اساسنامه سازمان فضایی است که مانند بند دیگر این اساسنامه که مسئولیت تهیه و تدوین مقررات و آیین‌نامه‌های مرتبط را بر عهده این سازمان می‌گذارد، مورد بی‌مهری قرار گرفته است.
مهم‌ترین اغفال سازمان فضایی در چند سال گذشته
مهم‌ترین وظیفه‌ای که بر اساس اساسنامه سازمان فضایی ایران بر عهده این سازمان قرار گرفته بود مدیریت و بهره‌برداری از موقعیت‌های مداری و ماهواره‌ای و هماهنگی با دستگاه‌های مسئول و پیگیری برای ثبت بین‌المللی آنها بوده است که با از دست رفتن نقاط مداری ایران شکست بزرگی برای این سازمان محسوب می‌شود. با این توضیحات باید از مسئولین سازمان فضایی ایران سئوال کرد آیا برای انجام وظایف خود حقیقتا نیازی به متوقف کردن فعالیت‌های سازمان‌های موفق و تکرار تجربه‌های آنها هست یا بهتر است این سازمان به جای پرداختن به امور سایر سازمان‌ها، از امکانات و ظرفیت‌های موجود در جهت انجام وظایف خود استفاده کند؟ انتظار می‌رود پاسخ به این سئوال در ساختار آتی که کمیته اصلاح ساختار سازمان فضایی در نظر می‌گیرد داده شود.
*کارشناس مهندسی هوافضا