پوریا ناظمی

در اردیبهشت سال ۱۳۶۹ کجا بودید؟ دنیا چگونه جایی بود؟ زندگی روزمره ما چگونه سپری می‌شد و چگونه لباس می‌پوشیدیم؟ به چه مسائلی فکر می‌کردیم و چه آینده‌ای را پیش روی خود تصور می‌کردیم؟
سری به آلبوم خانوادگی خود بزنید. اگر هنوز این آلبوم‌های قدیمی که عکس‌ها در آن به‌مرورزمان رنگشان را ازدست‌داده‌اند در خانه دارید، از قفسه کتابخانه یا زیر تخت یا انتهای کمد لباس بیرون بیاورید و به سمت گذشته ورق بزنید تا به سال ۱۳۶۴ برسید. این تصاویر شاید حافظه شما را از آن سال تازه کند؛ اما برای بسیاری از شما که این متن را می‌خوانید، آن روزها تاریخی است که شما به یاد نمی‌آورید. برخی از شما هنوز به دنیا نیامده بودید و برای برخی از شما خاطره آن دوران ضعیف و مه‌آلود است. شاید این عکس‌ها به شما کمک کند و شاید خاطره‌های والدین شما آن روزها را برای شما به تصویر بکشد.
سال ۱۳۶۴ سال مهم و پر رویدادی در جهان بود. سال ۱۹۹۰ نخستین سال از آخرین دهه قرن بیستم. در آن سال بود که در ایران اکبر هاشمی رفسنجانی نخستین سال ریاست‌جمهوری‌اش را پشت سر گذاشته بود. او نخستین رییس‌جمهور دوران پس از اصلاح قانون اساسی بود که با حذف مقام نخست‌وزیری، مسؤولیت کامل قوه مجریه را بر عهده رییس‌جمهور قرار می‌داد. در همسایگی ایران، عراق به کویت حمله و آن را تصرف کرد. رویدادی که به‌سرعت زمینه‌ساز حمله ایالات‌متحده و هم‌پیمانان آن به عراق شد تا نخستین جنگ خلیج‌فارس شکل بگیرد.
در شمال ایران هنوز اتحاد جماهیر شوروی تنها همسایه ما بود و یک سالی تا سقوط رسمی آن باقی بود. سقوطی که ساختار جهان ما را تغییر داد. وقتی یک سال قبل دیوار برلین فروریخت معلوم شد معادلات حاکم برجهان تغییر خواهد کرد. هنوز آلمان شرقی و غربی وجود داشتند اما نه برای مدتی طولانی. در همان سال بود که آلمان غربی در آخرین حضورش در جام جهانی فوتبال که بانام آلمان غربی صورت می‌گرفت، در ایتالیا با تک گلی که از روی نقطه پنالتی، آندریاس برمه وارد دروازه گویکوگوچه‌آ ستاره آرژانتین در آن سال کرد، جام قهرمانی را به‌عنوان شادباشی برای اتحاد قریب‌الوقوع آلمان شرقی و غربی به خانه برد.
در آن سال هنوز کنسول‌هایی مانند کومودور و آمیگا رواج داشتند اما اگر به سراغ کامپیوترهای شخصی می‌رفتید پیشرفته‌ترین ابزاری که در بازار پیدا می‌کردید، رایانه‌های شخصی با حافظه موقت یا تصادفی (RAM) میانگینی ۲ مگابایت بود و پردازنده‌هایی که امروز حتی برای ساده‌ترین گوشی‌های موبایل هم ضعیف به نظر می‌آید. در آن سال بود که سیستم‌عامل ویندوز کم‌کم کار کردن با رایانه‌های شخصی را تغییر داد و ما را از نوشتن فرمان‌های خطی در DOS به‌ واسطه‌های گرافیکی رایج و عمومی معرفی کرد. در این سال بود که ویندوز ۳٫۰ منتشر شد.
و در این ویندوز هنوز خبری از ابزاری برای وصل شدن به اینترنت نبود. چرا؟ چون تازه در همان سال بود که سر تیم برنرز لی، پروتکل شبکه جهان گستر خود را توسعه داده بود و تازه سال بعدازآن بود که نخستین صفحه وب جهان به معنی که می‌شناسیم به‌طور عمومی منتشر و قابل‌دسترس شد.
و به همین دلیل هم خبری از وب‌سایت‌های خبری و شبکه‌های اجتماعی نبود تا وقتی نلسون ماندلا در همین سال بعد از تحمل ۲۷ سال زندان رژیم آپارتاید آفریقای جنوبی از زندان آزاد شد، جهان یک‌باره باهم این آزادی را جشن بگیرد.

در همان سال اما در بین این بحبوحه خبری، یک بار دیگر شاتل فضایی به مدار زمین رفت. در بخش محموله آن تلسکوپ فضایی هابل قرار داشت. رویایی دیرین برای ستاره شناسان زمینی تا بتوانند بدون مزاحمت آلودگی‌های نوری و سپر مقاوم و نفوذناپذیری به نام جو زمین به تماشای اسرار زمین بپردازند. اگرچه اولین تصاویر به دلیل مشکل فنی آینه اصلی واضح نبود و باید تعمیری فضایی برای اصلاح آن انجام می‌شد اما همان موقع اگر لای خبرها را می‌خواندی می‌توانستی متوجه برخی نقدها به این پروژه شوی. کسانی که می‌گفتند نباید این همه پول را خرج هوا کرد – ناصرالدین شاه قاجار هم چنین جمله‌ای را به مشاورالملک محمودی گفته بود، وقتی به او پیشنهاد ساخت رصدخانه ملی ایران را ارائه داد- وقتی این همه مشکل روی زمین داریم چرا باید چند میلیاردی را صرف مطالعاتی کنیم که تاثیر سریعی روی آینده ما ندارند. پروژه هابل ۲٫۵ میلیارد دلار هزینه داشته است و در مقابل می توانید مقایسه کنید با درآمدی که مسابقات جام جهانی فوتبال در برزیل در سال ۲۰۱۴ برای فیفا به ارمغان آورد: ۴ میلیارد دلار.
امروز به هابل نگاه کنید. ربع قرن در مدار زمین و درحالی‌که تاریخ ما در حال شکل گرفتن بود و درحالی‌که نحوه زیستن ما در جهان تغییر می‌کرد، هابل چشم‌های باز ما به‌سوی آسمان بوده است. از ساختار کهکشان‌ها تا جو سیاره‌های فراخورشیدی، از بنیادی‌ترین سوال های کیهان‌شناسی تا تاریخچه جهان دانش و آگاهی ما به لطف هابل توسعه یافته است. مقاله‌های علمی نوشته‌شده بر مبنای داده‌های هابل، که هر هفته این تلسکوپ چیزی در حدود ۱۴۰ گیگا بایت از آن‌ها را به زمین ارسال می‌کند – بیش از مقاله‌های هر ابزار دیگری مورد ارجاع قرار می‌گیرند و در توسعه علم نقش بازی می‌کنند.
هابل تنها تصاویری میخکوب کننده برای ما تولید نکرده است که با دیدن آن‌ها شگفت‌زده شویم و از زیبایی جهان که از دل پردازش داده‌های هابل به دست می‌آید لحظاتی حظ بصر ببریم. اطلاعاتی که در دل آن تصاویر میخکوب کننده پنهان شده است وقتی به دست دانشمندان تفسیر می‌شوند شگفت‌انگیزتر از جنبه‌های بصری تصویر، ذهن انسان را مجذوب و شیفته می‌کند.
هزینه‌ای اندک – در مقایسه با هزینه‌های رایج کشورهای مختلف – ۲۵ سال است به ما کمک کرده است تا مرزهای دانش ما را توسعه دهیم، خردمندتر شویم و نسبت به موقعیت خود در جهان آگاه‌تر گردیم.
پرتاب تلسکوپ فضایی هابل در فهرست رویدادهای مهم سال ۱۹۹۰ که در پایان آن سال جمع‌آوری شد، شاید جایگاه چندان مهمی به خود اختصاص نداده باشد اما وقتی تاریخ ما را بنویسند، نه تاریخ کشورها و شهرها که تاریخ ما در قالب یک نژاد، شاید هیچ رویدادی در آن سال پرحادثه نتواند با پرتاب تلسکوپی کوچک به مداری در نزدیکی زمین رقابت کند که چشم تیزبین ما است که بر کرانه‌های دوردست جهان می‌نگرد.